“Yahudiler Spinoza’yı aforoz etmedi!” dersek, tarihi inkar etmiş olmayız…
Hele cümleyi: “Spinoza’nın dışlanmasında Yahudi din adamlarının bir rolü olmadı!” şeklinde kurarsak, tekrarlanagelen bir yanlışı ortadan kaldırarak tarihe hizmet etmiş bile sayılabiliriz.
Spinoza’nın Herem’i etrafında kurulan ‘efsane’
Genelde insanların inanmayı sevdiği düşünce şudur: “Hahamlar o kadar gerici ve kültürel olarak aşağı idiler ki, Spinoza’yı aforoz ettiler.” Ünlü filozof Hegel’in dahi katıldığı bu görüş, gerçeği yansıtmaktan uzaktır.
Bir kere, Yahudilikte bir ‘yahidin’ (Yahudi bireyin) dışlanmasına karar veren, din adamları değil, cemaati yöneten ‘laik’ (yani aralarında haham bulunmayan) bir konseydir…
Genelde, Spinoza’nın dışlanması ile ilgili olarak anlatılan hikaye, Spinoza’nın Yahudi din ve geleneklerine (Hegel’e göre Talmud’a) karşı geldiği için, Hahamların onu aforoz ettiği şeklindedir.
Bu ‘inancın’ da gerçeklerle örtüşmediğini söylemek mümkündür… Yahudilikte Tevrat’ta anlatılanların reddi ya da, Spinoza’nın yaptığı gibi, kutsal yazıların rasyonel bir şekilde ele alınması, bir herem nedeni değildir… Yahudi geleneğinde, tartışılması yasak olan bir dogma yoktur… Öyle olmasaydı, bugün elimizde ne Talmud olurdu, ne de kutsal yazıların herhangi bir ‘yorumu’…
Hıristiyan aforozu ile Yahudi hereminin fark ve benzerlikleri
Yukarıda da söylediğim gibi, Yahudilikte, hereme ‘laik’ (haham olmayan) bir lider karar verir… Hıristiyanlıkta ise, bir bireyin aforozunu ilan etmek için, Papa ya da en azından piskopos olmak gerekir.
Hıristiyanlıkta, aforoz (excommunication), bir kez ilan edilince, bütün Hıristiyan dünyasında geçerli olur… Yahudilikte ise, herem ‘yerel’ -hatta bir tek sinagogda geçerli- olabilir.
Hıristiyan aforozu ile Yahudi hereminin tek benzerliği, ikisinin de bireyle sinagog (veya kilise) arasında belirli bir ‘sosyal mesafe’ koymasıdır…
Özetle, ikisinin ‘kardeş’ değil, olsa olsa ‘kuzen’ oldukları söylenebilir.
Amsterdam Yahudi Cemaatinde herem
Spinoza’nın anne-babası dahil tüm cemaati, daha önce conversos (dönme) olan Yahudilerden oluşmuştu. Cemaat bireyleri, Yahudi olmayı ‘öğreniyorlardı’… Neyin mübah, neyin günah olduğunu henüz bilmiyorlardı.
Cemaat, bu dönmeleri ‘yola getirmek’ için herem adında bir silah keşfetmişti ve bol keseden de kullanıyordu.
Amsterdam Sefarad Cemaatinde, bir bireyin dışlanması çok yaygın bir olaydı. Örneğin, eti Aşkenazi kasaptan almak gibi bir saçmalık bile, herem nedeni olabilirdi.
Hahamlar dahi heremden muaf değillerdi. Örneğin, Spinoza’nın hocası Menaşe Ben İsrael, herem yetkisinin sadece hahamlara bırakılması gerektiğini savunduğu için dışlanmış, cemaat içinde kalmak için, görüşünü terketmek zorunda kalmıştı.
Rav Menaşe, herem yetkisini hahamların tekelinde tutmayı başarsaydı… Belki de… Baruh Spinoza, dışlanmış olmayacaktı.
***
Eğer, ünlü filozof Hegel’in düştüğü hataya düşmek istemiyorsak… Eğer haham veya dindar Yahudileri fanatik ve ‘kültürel olarak aşağı’ göstermek gibi bir derdimiz yoksa… Her kültürün kendi kuralları olduğunu kabul etmemiz, tüm yerel kültürlere gösterdiğimiz anlayış ve hoşgörüyü, Yahudi kültüründen esirgemememiz gerekir.
Tiyatro konusu olarak Spinoza
Spinoza’nın maruz kaldığı muamele yüzünden, İsrail ve ‘diasporadaki’ Yahudiler, kendi kişisel ideolojik eğilimlerine göre, kah Rabinik otoriteleri, hah Amsterdam laik cemaat liderlerini ‘suçladı’… Oyunlar oynandı, romanlar yazıldı…
Bunların hepsinin de ideolojik olduğunu ve Spinoza’nın Amsterdam’ından çok, modern zamanlarda New York veya Kudüs’te olup bitenle ilgili olduğunu söylemek gerekir.
Spinoza’nın Herem’ine dair spekülasyonlar
1. Herem metninin düşündürdükleri
Spinoza’nın Heremine dair elimizdeki en önemli belge, Herem metninin kendisidir. Metnin birinci bölümü, şöyle başlar:
“Os senhores do Mahamad fazen saber tendo noticia…”
“Ma’amaddaki beyefendiler bildirirler ki, Baruh de Espinoza’nin kötü fikir ve yaptıklarından haberdar olup […] yaptığı ve öğrettiği korkunç sapkınlıklar hakkında…”
Metnin bu kadarı bile oldukça aydınlatıcıdır:
Ma’amad, yukarıda sözünü ettiğim, aralarında haham bulunmayan ‘laik’ konseydi. Eğer Herem’e karar veren bir hahamlar kurulu olsaydı, metnin: “Os senhores Hahamim fazen saber…” şeklinde başlaması gerekirdi.
Metnin ikinci bölümü ise, oldukça sert ve acımasız lanetlemelerle doludur… Dinleyeni dehşete düşürebilir… Esas amacı zaten korkutmak olan bu bölümün, 13. yüzyılda yazılmış bir metinden (Kol Bo) alıntılandığını söylemek gerekir… Esasında, Kol Bo’nun orijinalindeki lanetlemler, Spinoza’ya okunanlardan 20 kat daha uzundur… Spinoza’nın bedduaların sadece yüzde 5’iyle ‘şereflendirildiği’ söylenebilir.
2. Spinoza ‘Panteist’ olduğu için dışlanmış olabilir mi?
Amsterdam’da (ve Kabala’da) panteizmin çok yaygın olduğu ve ‘tüm tanrıcılığın’ cemaatte tehlikeli bir sapkınlık olarak görünmediği düşünülürse, bu ihtimalin zayıf olduğu söylenebilir.
3. Ruhun ölümsüzlüğünü reddettiği için mi?..
Bu ihtimal de zayıftır… Örneğin, Maimonides ve Gerşonides’in ölümsüzlükle ilgili görüşlerinin Spinoza’nınkilerden daha ‘ortodoks’ oldukları söylenemez…
***
Spinoza’nın dışlanma nedenine dair bir belgeye sahip olmadığımız için, bu konuda ileri süreceklerimiz, maalesef spekülasyondan yani tahminden ileri gidemez.
(Gelecek Yazı: Bento, geleneksel Yahudi eğitimi almaya Talmud Tora’ya gidiyor.)
