Şofarın1 sesiyle Baruh Spinoza’nın dışlandığı dört yöne duyurulmuş, herem resmiyet kazanmıştı… Ama neyse ki, bu saçmalık, sadece resmiyette kalmıştı.
Cemaat yönetimi, Spinoza’yı halkının kitlesinden uzaklaştırmayı başarmış, aydın Yahudilerden koparamamıştı. ‘Müritleri’ onu dışlamamış, aforoz metnindeki tüm tehditlere rağmen, yaşamı boyunca da yalnız bırakmayacaktı.
Az bir iyimserlikle, Spinoza’nın Amsterdam Yahudi Cemaatinden dışlanmasının mutlu bir sonla noktalandığı bile söylenebilir.
Çünkü sonuçta, hadise bir ölümle sonuçlanmadı… dayanılmaz sıkıntılara maruz kalan bir taraf da olmadı… Biraz hoşgörü ile, “iki tarafın da kendilerine göre geçerli nedenleri vardı… ve yollarının ayrılmasına, iki taraf da razı oldu” denilebilir.
Bunu söylerken, herem olayının haklı nedenlere dayandığı görüşünde olduğum zannedilmesin… Tanrıtanımazlık ‘suçlamasıyla’ veya herhangi başka bir nedenle, Yahudi bir bireyin halkından zorla kopartılması Spinoza sağken de yanlıştı, bugün de öyle…
Tevrat’ta anlatılanlara inanmayan bir Yahudi, etnik olarak Yahudi kalır… Nasıl ki inançsız bir Rum ya da Ermeni’nin etnik kökeni değişmezse, ateist bir Yahudi’nin de değişmez.
Yahudilik’te kafaları karıştıran, aynı sözcüğün, hem bir etnik kimliği hem de bir dinsel aidiyeti dile getirmesidir. Başka bir dini, örneğin Budizmi benimsemiş bir Yahudi, bir günden ötekine Çinli ya da Japon’a dönüşüvermez… Budist Yahudi olur… Aynı şekilde, Tevratta anlatılanlara inanmayan birinin de etnik olarak Yahudi kalması tasavvur edilebilmelidir.
Etnik aidiyet ile dinsel bağlılığın birbirlerine karıştırılmamaları gerekir.
***
İster trajik, ister hoş bir biçimde gelişmiş olsun… ister, Amsterdam Yahudi cemaatini bağnazlıkla suçlamaya… İster genç filozofumuzu düşüncelerinden ödün vermediği için kutlamaya -veya kınamaya- eğilimli olalım… Spinoza’yı biraz da bu Herem, yani dışlama hadisesine borçlu olduğumuzu düşünüyorum.
Dışlanmışlığın avantajı
Spinoza, kendini Yahudi sayan, cemaatinin bir parçası olduğuna inanıp onunla özdeşleşen, cemaatinden uzak kalmayı aklından geçirmeyen biriydi… Bu dışlama hadisesinden sonra, artık düşüncelerini frenlemesi, cemaat içinde kalabilmek için bunları dile getirmekten çekinmesi için bir neden kalmamıştı.
Ticaret imkanı ve ‘part time’ filozofluk
Cemaat mensuplarının Spinoza ile ‘aynı çatı altında bulunması’ bile yasaklanmıştı… Bu da, Spinoza’nın yaptığı ticareti sürdürmesine önemli bir engel teşkil ediyordu. Eğer işine devam etme olanağı elinden alınmış olmasaydı, belki de felsefeye tüm zamanını ayıramayacak, birçoğumuz gibi, part-time filozof olarak kalacaktı.
Yahudilerin ‘yabancı’, ‘yabancıların’ Yahudi sayması
Herem olayından sonra, Amsterdam Cemaati Yahudiler Spinoza’ya ‘yabancı’ muamelesi yapmak zorundaydılar artık… Ama ‘Yabancılar’, cemaat baskısı altında olmadıkları için, onu ‘Voorburg’lu Yahudi’2 saymayı sürdürüyorlardı.
‘Meslekten’ filozofluk
Felsefe camiasının ‘profesyonel’ erbabına ise, herhangi bir üniversiteden mezun olmayan Spinoza’yı ‘filozoftan saymak’ zor geliyordu.
Yahudi olan ve olmayan çağdaşlarının bu akıl-dışı tutumu, Spinoza’yı, düşüncelerinin herbir cümlesini kanıtladığı, çürütülmesi olanaksız bir kesinlikle yazmaya isteklendirmiştir sanıyorum.
***
Özet olarak…
“Yahudi dünyası, manevi zehirlenmeye uğrayarak yok olmaktan kurtardıkları için Amsterdam Cemaatine teşekkür mü borçludur?..”
“Yoksa Spinoza gibi büyük bir filozofu dışladıkları için kınaması mı gerekir?..”
… yanıtlanması zor sorulardır.
27 Temmuz 1656 günü, Esnoga’da yaşananlar, “Yahudiler için hayırlı” oldu mu bilinmez… ama olan oldu… o gün, Amsterdam Cemaati, en parlak evladını Yahudilikten kovmuş oldu.
Sonuş olarak: Yahudi dünyası, Amsterdam “Musevi” Cemaati yönetimini, Yahudileri manevi zehirlenmeye uğrayarak yok olmaktan kurtardıkları için teşekkür mü borçludur? Yoksa, cemaati Spinoza gibi bir hocadan mahrum bıraktıkları ve olası gelişmeleri engellemiş oldukları için, onları kınaması mı gerekir? Bunlar, yanıtlanması zor sorulardır.
27 Temmuz 1656 günü, Amsterdam Esnoga’da yaşananlar, “Yahudiler için hayırlı” mı oldu bilinmez, ama olan oldu… O gün Amsterdam Yahudileri, en parlak evlatlarını cemaatlerinden kovmuş oldular.
---
1 Sinagoglarda bazı dinsel ritüellerde çalınan keçi boynuzundan boru.
2 Spinoza, cemaatinden dışlandıktan sonra, bir ara Amsterdam yakınındaki Voorburg’a yerleşmiş ve optik bilimi ve mercek üretimi işinde uluslararası ün kazanmıştı. Ünlü optik bilgini Huygens, yeni çalışmalarını merak eder olmuş, kardeşine yazdığı mektupta şöyle sormuştu: “Bizim Voorburg’lu Yahudiden ne haber?”
