Önce güldüren sonra düşündüren Ig Nobel Ödülleri

Bilim dünyasının Oscarları gibi görülen Nobel Ödülünü kazanmak, çoğu bilim insanının hayalidir. Çünkü bu ödül sizi Einstein, Marie Curie veya Nelson Mandela gibi efsanelerle aynı sofraya oturtur: dünya çapında ün, saygınlık ve tarihe geçme fırsatı. Ama bilim hep ciddi mi olacak? Evrenin Sırlarında bizim için bilim hiçbir zaman ciddi olmadı. Ig Nobel Ödülleri insanları önce güldüren, sonra düşündüren araştırmaları onurlandırıyor. Önceliğin güldürmek olması çok önemli hatta törenin mottosu bu. Törenin en önemli özelliği ise Ig Nobel’i alan araştırmacılara ödülü asıl -asil değil, herkes asil rica ederim- Nobel sahiplerinin takdim etmesi. Bu tören bilimin ciddiyetini mizahla ve tuhaflıklarla yumuşatırken yaratıcılığı kutluyor ve bilimin en önemli unsuru olan merakı canlı tutuyor.

Fikir babası ve kurucu Marc Abrahams

Her yıl Nobellerden bir ay kadar önce düzenlenen törenle verilen Ig-Nobels Ödülleri ilk kez 35 yıl önce ‘Annals of Improbable Research / İmkânsız Araştırmaların Yıllıkları’ adındaki mizahi bilim dergisi genel yayın yönetmeni Amerikalı Yahudi bilim insanı Marc Abrahams’ın fikri olarak ortaya çıktı. Harvard Üniversitesi Uygulamalı Matematik mezunu Abrahams, 1990 yılında tam zamanlı bir yazılım mühendisi olarak çalışırken, matematik ve bilim üzerine yazdığı mizah yazılarını yayımlayabilecek dergileri tavsiye etmesi için emekli matematik köşe yazarı Martin Gardner’a ulaştı. Gardner, İsrailli bilim insanları Alex Kohn ve Harry Lipkin tarafından 1955’te kurulmuş, ancak yaklaşık on yıl sonra iş yükü nedeniyle terk edilmiş bir dergiyi önerdi: ‘Journal of Irreproducible Results / Tekrarlanamaz Sonuçlar Dergisi’.

Abrahams dergiyi yeniden başlattı, sık sık iki kurucudan da yardım aldı. Dört yıl boyunca editörlük yaptı ve 1991’de ilk Ig Nobel Ödül törenini düzenledi. Derginin yayıncısı yeterli fon veya destek sağlamadığı için Abrahams ayrıldı ve kendi dergisini kurdu: ‘Annals of Improbable Research’. Artık Ig Nobel Ödülleri de bu dergi tarafından verilecekti.

Ig Nobel töreninin yapısı

Ig Nobel töreni ilk yılından beri başında fötr şapkasıyla Marc Abrahams’ın ev sahipliğinde yapılıyor. Başlarda MIT Üniversitesinde yapılan seremoni daha sonra Harvard Üniversitesine taşındı. Pandemide verilen aradan sonra 2024’te yeninden MIT’e döndü. Nobel Ödüllerinin aksine Ig Nobellerde sabit kategoriler yok. Önce kazananlar seçiliyor sonra çalışmaya göre kategori yaratılıyor. Her yıl on bin kadar aday arasından seçilen kazanlar ödüllerini gerçek Nobelli bilim insanlarının elinden alıyor. Bu sırada seyirci alkışlamak yerine sahneye kağıttan uçaklar fırlatıyor. Kazanan bilim insanları araştırmasını o yıl yapmış olmak zorunda değil; mesela 2024’te 1941 tarihli bir bilimsel çalışma ödül almıştı.

Nobel Ödülü sahiplerine verilen 1 milyon dolar yerine, Ig Nobel Ödülü sahipleri geleneksel olarak 10 trilyon Zimbabve doları değerinde bir banknot alırdı. Tabi bu Zimbabve parası, ülkenin aşırı hiperenflasyonu nedeniyle neredeyse değersizdi. Ancak bu gelenek 2009’da kaldırıldı çünkü banknot tedavülden kalktı. Organizasyonu bu durumu ‘enflasyon nedeniyle’ diye ironik bir dille açıkladı. 2010’dan beri kazananlar artık bir adet ıslak mendille ödüllendiriliyor.

Kazananların konuşma süresi

Oscar törenlerinden de bildiğimiz üzere kazananların konuşmalarının verilen süreyi geçmemesi için nazik hatırlatmalar yapılır, müziğin girmesi ve yavaş yavaş konuşanın sesini bastıracak kadar açılması gibi. Zavallı bilim insanlarının -insanlık için en çok çalışanlar olsalar da- en çok karşılaştıkları tepki sıkıcı insanlar olarak nitelendirilmeleri olsa gerek. Ig Nobel Töreni, bilim insanlarına tüm seyirciler önünde bu hakaretle yüz yüze gelme fırsatı tanıyor. Her yıl, Boston’da yaşayan sekiz yaşında, buz gibi mizaçlı adaylar arasından seçilen ‘Miss Sweetie Poo’, kazananların yanına giderek “Lütfen dur. Çok sıkıldım. Lütfen dur. Çok sıkıldım. Lütfen dur. Çok sıkıldım. Lütfen dur. Çok sıkıldım...” diyor. Bu tekrar kazanan kürsüyü terk edene kadar sürüyor. Bu olayın nasıl gerçekleştiğini kendi gözlerinizle görmek için lütfen Youtube’da “looking for the new miss sweetie poo” yazın. Bazı izleyiciler töreni sırf, 60 saniye konuşma süresini aşan bilim insanlarının bu küçük kızla nasıl baş edeceğini görmek için izlediğini söylüyor.

Tarihte verilen en ilginç Ig Nobel Ödülleri

1993 Ig Nobel Barış Ödülü Pepsi Filipinler’e verildi. Pepsi ülkede yapılan ulusal piyango çekilişine sponsordu. Pepsi bilerek kazanan numarayı yanlış açıklamış sonra da buna isyan eden 800 bin vatandaş -ki Filipin halkı o zaman oldukça kutuplaşmıştı- hayatlarında ilk kez aynı amaçla bir ses olmuştu. Böylece Pepsi istemeden de olsa ülkede barış sağlamış oldu.

2009’da Kamu Sağlığı kategorisinde Ig Nobel Ödülü koruyucu maskeye dönüşebilen sutyen icadı için Dr. Elena Bodnar’a verildi. Bodnar hızlıca koruyucu maskeye dönüşebilen- hem sütyeni giyen hem de yakınında duran bir başka kimse için- sütyeni aralarında Orhan Pamuk’un da olduğu üç Nobelli bilim insanı üzerinde tanıttı.

Yine aynı yıl Matematik Ödülü Zimbabwe Merkez Bankası Başkanı Gideon Gono’ya gitti. Kendisi matematiği halka indirdi şöyle ki Merkez Bankasının yürürlüğe soktuğu bank notlar yüzünden insanlar bir cent’ten ($,01) yüz trilyon dolar’a ($100.000.000.000.000) kadar geniş basamaklarla gündelik hayatlarında hesap yapmak zorunda bırakılmıştı. 

2015’te Ig Nobel Edebiyat Ödülü ‘ha’ kelimesini araştıran ekibe gitti. Araştırmacılar, 31 farklı dili inceleyerek “ha?” (ya da o dile denk gelen ses) kelimesinin neredeyse evrensel olduğunu buldular. Üstelik hepsi aynı anlama geliyor: “Ne dedin?”, “Tekrarlar mısın?” İngilizcedeki “huh?”, Fransızcadaki “hein?”, Japoncadaki “e?” hepsi benzer sesle, aynı sosyal işlevi görüyor. Ve işin ilginci bu kelime hiçbir dilden diğerine ödünç alınmış değil, her toplum kendi kendine aynı tepkiyi geliştirmiş. Araştırmacılar İnsan beyninin, iletişimde kopukluk olduğunda en kısa, en kolay sesi otomatik üretmeye programlı olduğunu söylüyor.

2017 Ig Nobel Fizik Ödülü, kedilerin sıvı olduğunu kanıtlayan Marc-Antoine Fardin’e verildi. Fardin, kedilerin davranışını ketçap şişesindeki ketçaba benzetiyor. Kimi zaman katı gibi duruyorlar — mesela koltukta yatarken — ama bir anda akışkanlaşıp mesela ayakkabı kutusunun şeklini alıyorlar. Yani kediyi sıkmazsan durur, ama sıkıştırırsan kabın şeklini alır hem de hacimleri değişmeden.

2024’te Ig Nobel Tıp Ödülü plasebo ilaçların insanlar üzerindeki etkisine verildi. Bu zaten bilinen bir gerçek demeden önce ödüllü deneyin nasıl bir adım ilerisini gözler önüne serdiğine bakın. İsviçre, Almanya ve Belçika’da bir grup bilim insanı ağır yan etkilere sahip çakma ilaçların hafif yan etkili olduğu söylenen çakma ilaçlara göre daha etkili olduğunu ortaya koydu. Plasebo burun spreyinin içine buruna yanma hissi veren bir madde koyulup verilen grup bu yan etkinin eklenmediği plasebo spreyi kullananlara göre ilaçtan daha memnun kaldığını belirtti. Yan etki (burunda yanma hissi) tedavinin etkinliğinin bir işareti olarak algılanınca, bu algı beklentileri yükseltiyor ve kişi ilacın çok işe yaradığına inanarak iyileşme gösteriyor.  

Bu yılın göze çarpan ödülleri

Bu sene, Ig Nobel Biyoloji Ödülü zebralar gibi siyah-beyaz çizgilerle boyanan ineklerin sinekler tarafından daha az rahatsız edildiğini deneylerle ispat eden Japon bilim insanlarına gitti. Ekip çizgilerin sineklerin kafasını karıştırıp hareket algılama sistemlerini bozduğuna inanıyor. Bu yöntemle haşere ilaç kullanımı da azaltılabilir.

Yine bu yıl bir Ig Nobel Ödülü de az dozda alkol alımının, yabancı dil konuşmada cesaret sağladığının laboratuvar ortamındaki deneyle ispatlanmasına gitti. Hollanda’da okuyan 50 Alman üniversite öğrencisi votka ve su içen iki gruba ayrıldı. Anadili Hollandaca olan gözlemcilerin değerlendirmesi sonucu votka içen grubun daha akışkan bir Hollandaca ile kendini ifade ettiği sonucuna varıldı. Böylece az düzeyde alkol kullanımının yabancı dil konuşma endişesini giderdiği ortaya koyuldu. Peki bu bilimsel çalışma hangi kategoride ödül aldı dersiniz? Barış Ödülünde.

Hem Nobel hem ig Nobel alan tek isim: Andre Geim

Dünyanın en ince, belki de en dayanıklı maddesi grafeni keşfeden iki bilim insanı, Andre Geim ve Konstantin Novoselov 2010’da Nobel Fizik Ödülünü kazandı. Ama Geim zaten daha önce bir kurbağayı manyetik alanla havada uçurmasıyla 2000’de Ig Nobel Ödülü kazanmıştı. Bazı maddeler -örneğin su- manyetik alan tarafından itilir. Kurbağanın da çoğu sudan oluştuğu için, yeterince güçlü bir mıknatısla kurbağa gerçekten havada durabildi. Geim hem Nobel hem Ig Nobel kazanan ilk ve tek bilim insanı olarak Guiness Rekorlar Kitabına geçti. Geim Nobel kazandığı yıl 38 Nobel ödüllü bilim insanıyla birlikte bir deklarasyon imzalamıştı. Bu deklarasyon, İsrail’deki akademisyenleri ve üniversiteleri boykot etmeye çalışan uluslararası bir girişime karşıydı. Ek bilgi olarak da Rusya doğumlu olan, Hollanda ve İngiltere vatandaşlıkları bulunan Geim’in büyük anneannesi Yahudi olduğunu ekleyeyim. Bu, onun İsrail’e ve Yahudi bilim insanlarına karşı tutumunu anlamak açısından bir bağlam oluşturuyor.

Benim Ig Nobel Adayım

Bilim insanları sonunda insanlığın en eski tartışmalarından birine nokta koydu: “Tavuk mu yumurtadan çıktı, yumurta mı tavuktan?” University of Sheffield ve University of Warwick’ten araştırmacılar, cevabı bulmak için yumurta kabuğunun moleküler yapısına kadar inmiş. OC-17 adlı bir protein yalnızca tavukların yumurtalıklarında bulunuyor ve kabuğun oluşması için şart. Yani yumurtanın kabuğu oluşmadan önce tavuğun kendisi orada olmalı. Başka bir deyişle, tavuk yumurtadan değil, yumurta tavuktan çıkmış. Bence yılların çözümsüz olduğu düşünülen tartışmasını sonlandırdığı için Nobel Ödülü bile alabilir. Tabi bu fikrimi kendime saklamadım ve Marc Abrahams’a e-posta ile adayımın bu çalışma olduğunu ilettim. Kendisi de bana teşekkür ederek adayımı mutlaka değerlendirmeye alacaklarını söyledi.

Sinema yazarımız Viktor Apalaçi’yi 60 yıldır Cannes Film Festivaline yollayan Şalom, bilimi her zaman bir gülümseme ile okuyucularımıza taşıyamaya özen gösteren bir yazarını Ig Nobel Ödüllerine yollasa çok mu acaba sevgili editörüm? Kabul edelim ki tam Evrenin Sırlarına göre bir tören.