Leon Amram
Bugün risk analizi yapmak artık sadece rakamları tartmak değil; hayatın kırılganlığıyla yüzleşmek ve onu karşılamaya kendimizi ve yakın çevremizi hazırlamaktır. Kendine şu soruyu soran kişi: “Benim, ailemin ve işimin riskleri nelerdir?” aslında felsefe ile muhasebe arasında bir diyaloğu sahnelemektedir. Bu egzersiz bir bilançoya benzer: bir tarafta nakit, sağlık, güven ve bilgi gibi varlıklar; diğer tarafta borçlar, kırılganlık, belirsizlik, hastalıklar ve entropi gibi yükümlülükler.
Burada asıl mesele riskin olup olmadığı değil, nasıl fiyatlandığı, nasıl korunmaya alındığı, nasıl yaşandığı, seçimlerin nasıl yapıldığı ve yapılacağıdır.
Bireysel Bilanço: Sermaye Olarak Sağlık
Birey için ilk değişken, biyolojik dayanıklılıktır. Sağlığın sürekliliği olmadan diğer tüm varlık ve zenginlik biçimleri anlamını yitirir. Beden ve zihin, tüm girişimlerin çalışmasını sağlayan ana altyapıdır.
• Fiziksel risk: kronik hastalıklar, yaşlanma, pandemiler.
• Bilişsel risk: tükenmişlik, karar yorgunluğu, yargı zayıflığı.
• Etik risk: dürüstlüğü kolay kazanç uğruna feda etme eğilimi, “benlik” markasının sessiz çürümesi.
Mantık bu başlıkları ‘yumuşak konular’ olarak değil, birincil varlıklar olarak görmelidir. Sağlık, risksiz getiri oranıdır; onun aşınması, tüm gelecekteki projelerin iskonto oranını yükseltir, bugünkü değerini düşürür.
Aile Bilançosu: Süreklilik Girişimi
Aile bir şirket değildir; fakat en az onun kadar yıkıcı risklerle yüzleşir. Buradaki temel değişken sürekliliktir: değerlerin, kaynakların ve birliğin, bireysel ömürleri aşabilme gücü devamlılığın temeltaşları arasındadır.
• Güvenlik riski: huzursuzluk çağında fiziksel güvenlik.
• Miras riski: servetin, bilginin ve kültürün kuşaklar arasında uygun aktarımı.
• Bağlılık riski: ortak anlamın yavaş yavaş çözülmesi, ailenin dağılmış adacıklara ayrılması.
• Geliştirici değerler riski: aileyi devamlı ileri taşıyan değerlerin yeni nesillerle yavaş yavaş seyreltilmesi.
Felsefi açıdan aile, insanın en uzun vadeli projesi ve ebediyetinin en önemli temeltaşıdır. Birey bugünün cari hesabı ise, aile süresiz tahvildir; onun temerrüdü en derin iflas olacaktır.
İş Bilançosu: Adaptasyon
İş dünyası riski en saf, hesaplanabilir haliyle görür: jeopolitik istikrarsızlık, enflasyon, teknolojik yıkım… Fakat tabloların ardında aynı felsefi dram vardır: kontrol ile belirsizlik arasındaki mücadele.
• Piyasa riski: talep döngüleri, rekabet, sermaye akışları, döviz hareketleri.
• Operasyonel risk: ekip ve organizasyonel riskler, siber saldırılar, tedarik zinciri değişimleri, yetenek kaybı.
• İtibar riski: temerrüt, dijital çağda hızlı güven erozyonu, viral linç.
Burada, mantık, paradoksu görebilmelidir: büyümenin araçları — efor, kaldıraç, inovasyon, süreklilik, küresel genişleme — aynı zamanda kırılganlığın hızlandırıcılarıdır. Bu riskleri görmezden gelen iş, kum üzerine inşa edilmiş bir kaleye dönüşür. Büyüme ile devamlı temel sağlamlaştırma, el ele olmalıdır.
Etki Alanları üstü Bilanço: Siyah Kuğular ve Gri Gergedanlar
Bireysel, aile ve işin sınırlarını aynı anda tehdit eden ortak üst riskler vardır:
• İklim oynaklığı: seller, yangınlar, kıtlık.
• Teknolojik sıçramalar: yapay zekâ, kuantum / nöromorfik kompütasyon, teleportasyon, vs.
• Jeopolitik şoklar: savaşlar, yaptırımlar, güven sığınakları ve zincirinin çöküşü, kuvvetler dengesindeki ani değişiklikler.
Bunlar düzenli değişkenler değil; varoluşsal yükümlülüklerdir. İhtiyatlı bir analist bunların zamanını tahmin etmeye değil, varlık çeşitlendirmesi ile ailenin hareket ve pozisyonlarını da düşünerek, iş modellerinin anti kırılganlığı için dayanıklılık tasarlamaya odaklanır.
Yaşamda Kalite
Kalite, kısaca, gelişimin sürekliliği ve standart sapmanın asgari düzeyde tutulması demektir. Kalite, riski belirleyen temel unsurların arasında en önemli olan faktördür. Yukarıda bahsettiğim değişkenlerin gelişim sonucunu etkileme gücü, varyansların boyutunu belirler. Bu varyanslar ise olası maddi ve manevi kayıpların gerçek hayata olan etkilerini belirler. Risk analizinde hedef, varyansların negatif etkilerini asgaride tutabilecek bireysel, ailevi ve işsel dayanıklılık tedbirlerini almaktır.
İnsan Bilançosu: Nihai Sigorta Olarak Değerler
İyi bir değerlendirme, soyut sütunu unutmamalıdır. Zira beklenmedik an geldiğinde en güvenilir para birimi anlamdır — zor seçimler karşısında en çok neyi değerli bulduğumuzu idrak edip, o anda bilmek ve seçebilmek …
• Sağlığı servet uğruna feda etmek kötü bir takastır.
• Aileyi iş uğruna feda etmek telafisi olmayan bir kayıptır.
• Dürüstlüğü kısa vadeli kazanç için feda etmek, geleceği iflasa sürüklemektir.
Felsefe bize en zor ve son karar anında şunu hatırlatır: riskin özü kayıp olasılığı değil, seçimin zorunluluğudur.
Hesaplanmış Belirsizliğin Felsefesi
Bugün, yaşamak, kırılganlık portföyünü yönetmektir. İhtiyatlı insan üç bilançoyu birlikte hesaplamalıdır — birey, aile, iş — ve hiçbir sigortanın kusursuz, hiçbir modelin eksiksiz olmadığını bilmelidir. Bu farkındalık insanı felce uğratmaz, tam tersine özgürleştirir.
Çünkü risk, hayatın üzerindeki gölge değil; özgürlüğün bedelidir. Geleceği kendi ellerimizle kurabilmenin primi budur. Doğru yönlendirilmiş analiz, kesinliği değil dayanıklılığı (grit) arar, dayanıklılık varyansı azaltır, kaliteyi arttırır. Şoklara karşı yeterince güçlü, uyum sağlayacak kadar esnek, korunmaya değer olacak kadar ilkeli bir yapı temel olmalıdır.
Böylece insan, riskin yalnızca öznesi değil; aynı zamanda onun filozof-muhasebecisi olur. Varoluşun bilançosunu, tek değişmezi belirsizlik olan bir dünya ile uzlaştırır.
