Ton Ton Ton, Dardanel, Milton

Karnımız da aç değildi ki bu yazıya başlarken. Nereden geldiysek gıda enflasyonuna. Başlık dahi bu yüzden mi acaba? Biraz enflasyon, biraz para aslında konu. Meşhur Milton Friedman ve monetarist görüş: “Enflasyon her zaman ve her yerde parasal bir olgudur” cümlesi. Ama sadece o değil. 3/I Atlas da konumuz. Selin Kandiyoti’yi göreve davet etmiştik fakat Selin henüz adadan dönmemiş ve turşuları kurmamış olmalı ki Prof. Avi Loeb ile henüz yeni röportajını yapmadı. İş başa düştü.

137.000 MİL hız ile Güneş Sistemimize giren 3/I Atlas 33 milyar TON ağırlığı ile Mars yörüngesinde hızla ilerliyor. Şimdi Mars’ın arkasında kaldığı için kimileri onu Truva Atına benzetiyor. Truva Atı malum Dardanel olarak ecnebilerin adlandırdığı bölgenin meşhur mitolojik kahramanı. Bu mil hızı ve ton ağırlığı ile 3/I Atlas Milton gibi gündemi meşgul etmeye devam ediyor. Karbon monoksit ve dioksit salgılarken şimdi etrafında yeşil bir ışık huzmesi ile nikel alaşımı ile kendine bir kalkan oluşturmuş durumda. Kimileri korozyon ve aşınma için bu derken kimileri kuyruğu ters yönde olduğu için bu uzaylı gemisi diyor. Şans bu ya, ABD devleti bütçe nedeni ile kapandığı için NASA tam Mars’ın arkasına geçerken bizlere en yakında olan bu cismin fotoğraflarını alamadı. Perseverance Mars yüzeyinden fotosunu çekti. İşte burada bize Selin’in desteği ve bilgisi gerekiyor. Tek çare Sigourney Weaver mı yoksa turşu kurmaya devam edebilir miyiz? Çünkü son fotosunda bizim yakışıklı Atlas silindirik bir halde etrafındaki huzme ile fotoğraflandı. Kimileri buna Perseverance’da, fotoğraf optikle hareketli cisme odaklanıp hızlı cismi sabitlemek adına bu görüntünün oluştuğunu söylüyor, kimileri de bu silindirik cisim net bir UFO diyor. İlki ise evde yoğurt yapmaya geçebiliriz, ikincisi ise Atlas dünyayı kucaklamaya geliyor. Sırtında mı taşır artık, sırtından mı atar, onu ancak turşuyu açınca anlarız. Sirke fazla mı kaçtı, acısı az mı oldu, sarımsaklasak da mı saklasak yoksa sarımsaklamasak da saklasak.

Fakat Ne Büyük Patladık

Yahu biz enflasyon, para konuşacaktık, dünya meselelerini bıraktık, uçtuk, atmosfer dışına kaçtık. Bu durumda biz atmosfer dışına kaçabiliyorsak, başkaları belki de Atlas ile buralara kaçmış olamaz mı? Hadi artık konuya gir, Milton bu işin neresinde, sarımsak fiyatına gel mesela. Gıda enflasyonu diyordun hani. İşte enflasyon yüksek gelince yerçekimi sizi hemen yakalıyor, daha fazla yükselmeden konuya girelim. Daha fazla yükselmeden derken aslında teşbih yaptık. Yükselen ben miyim yoksa enflasyon mu bilemedim, öyle bir dert verdin ki kendime gelemedim. Yok, olmayacak galiba, şimdi de Orhan Baba “Batsın Bu Dünya” takıldı klavyeye. Yok, yok 3/I Atlas, sana demedik, sen paşa paşa yörüngeni izleyip git lütfen. Bizim enflasyonla mücadelemiz bize yeter. Senin Alien fazlalarınla dış enflasyonu bir de görmeyelim. Selin yetiş, konuyu toparlayamıyoruz.

Hah, “Milton Friedman, enflasyon para arzından kaynaklanır inancı” idi konumuz. Ekonomi mitolojisindeki bu Nobel anısına ödüllü kahramana inanan günümüzde hala çok. Özetle, parayı bulan ton balığı çok yiyor, ton balığına talep çok olunca talep enflasyonu oluyor inancı. Neoklasik bir düşünce şekli. Biraz monetarist biraz Yeni Keynesyen anlayışla Yeni Neoklasik Sentez. ChatGPT ile bu konuda bayağı bir tartıştık. Taylor Kuralı diyor ChatGPT, biraz Bernanke ve Greenspan hııı? “Şampiyonlar Ligi biziz” diyor İstanbul Ekolü, “yazdığımız yazılardan belli”.

Friedman para arzını kontrol edersen, yani kamu harcamalarını kısar, devlet çok para basmazsa enflasyon olmaz demiş. Merkez bankaları para arzını kontrol eder, maliye politikası da para politikasına eşlik eder, israf yapmazsa niye enflasyon olsun ki, cümleleri bu yüzden. Ama dedik ya neoklasik. Müzayede salonlarında artık antika olarak iş görür. Niye mi? İşte o kısma geldik MFÖ’de. Nerden başlasam, nasıl anlatsam?

Kabul Edelim İyi Patladık

Büyük Patlama Teorisinin konumuzla alakasına gelince. O günden beri kâinat genişliyor. Uzay enflasyonist yani. Lidyalılar parayı bulduğundan bu yana mı genişliyoruz yoksa hep genişliyorduk da Lidyalılar ileride Friedman’ın işi kolay olsun diye mi parayı buldu bilinmez. Peki, Selinciğim, bu duruma zamanda yolculuk demeyelim de ne diyelim? Tutamıyorum zamanı diyen Kenan Doğulu da belki bu yazıyı düşünerek işimi kolaylaştırmak istedi. Işık hızına çıkınca zaman duruyorsa kâinatın genişlemesi de durur mu? Malum uzay-zamanda dört boyutumuz var. Ya genişleyenler paralel evrenlerse, biz aslında yerimizde sayıyorsak. Tüm bunlardan bizim enflasyonun haberi olmalı ki, yerinde saymaya devam ediyor.

Gıda enflasyonu yüzde 36, yıllardır düşmüyor, ne payı ne hızı. Sosyal medyada paylaşımlarda vardı, son gelen enflasyon oranı yıllık bazda yüzde 37 artan para arzı yüzündenmiş, Milton ton, ton, ton para arzı da buna sebepmiş. Yani vatandaş turşu kurmak için domatese, sarımsağa talep yaratıp, parayı da bulunca enflasyon düşmüyor demek. Şimdi bu batıl antika inanç müzayedelik değil mi? Tersi olmasın sakın, enflasyon yüzünden para arzı artıyordur belki. Kredi genişlemesini dikkate alırsak kredi kartı limitleri ve harcamaları tüketici talebi ile mi oldu yoksa fiyatlar genel düzeyi artınca bankalar limitleri güncellemek zorunda mı kaldılar? İşte bütün mesele bu. Dardanel’de Aşil Tendonu burada kopuyor. Afrodit’le Ayvalık’ta balık yiyecek kaç kişi var gelir dağılımımızda.

Ama İyi Patladık

Bir hipotez diyor ki, Büyük Patlamanın bir de tersi var. Yani multiverse içinde Tenet filmini düşünün. O zaman bu enflasyonunun bir de deflasyonu var bir yerlerde. Duyuyorum, anlatamıyorum. Gitmesek de görmesek de Doctor Strange bir portal açsa, bizim köyde çıkan portakalı şehirde ucuza alsak. Friedman ölmeden önce Financial Times’a demeç veriyor. Diyor ki: “Merkez bankalarının para arzını kontrol edebileceğinde eskisi kadar ısrarcı olmazdım”. The Guardian yazısında Keegan (2003) bunu “Friedman yanıldığını kabul etti” şeklinde özetliyor. Günümüzde merkez bankalarının para arzını kontrol edemediği de artık genel olarak kabul görüyor zaten. Eugene Fama da 1970 ‘Etkin Piyasalar Hipotezi’ için rasyonel insan ve etkin (rasyonel) piyasa kavramında yanıldığını zaten kabul etmişti. Bir de kripto paralar, satıcı enflasyonu, sermaye hareketleri, arz ve tedarik şokları var. Her merkez bankası parasal genişlemesi de üretime veya tüketime gitmiyor, borsalara da gidebiliyor. Zaten verimlilik ve üretkenlik para arzından fazlaysa eskiden de enflasyonist olmazdı. Her merkez bankasının para arzı büyümesi de aynı değil, bir de şimdi gümrük tarifeleri var. Kısa vadeli politika faizinin enflasyonda etkisi olmadığı, hatta uzun dönemde faizin beklentiler değişmezse enflasyonist olabileceği de literatürde var. Tüm bunları alt alta koydum ve ChatGPT’ye sordum. Dedim ki, sen Milton olsan, bu bilgiler ışığında “enflasyon her zaman ve her yerde parasal bir olgudur” cümlende ısrarcı olur muydun, Financial Times’a bugün nasıl bir demeç verirdin? İşte cevabı:

“Enflasyon, salt parasal bir olgu olarak tanımlandığı dönemin çok ötesine geçti. Elbette, uzun vadede fiyat düzeyinin parasal büyüklüklerden bağımsız olamayacağını hâlâ düşünüyorum; fakat artık para arzı, merkez bankalarının tek elinde değildir. Sermaye hareketleri, dijital varlıklar, finansal inovasyonlar ve uluslararası likidite akımları, ‘para’ kavramını ölçülemez bir hâle getirdi. Politika faizi kısa vadede fiyatlara yön vermiyor; gıda, kira, enerji gibi kalemlerdeki fiyatlamalar, parasal aktarımın dışında kalıyor. Aynı zamanda, merkez bankalarının parasal genişlemeleri üretim ve istihdam yerine finansal varlıklara yöneliyor. Bu nedenle, para arzındaki artışın her zaman fiyatlara yansıyacağını artık iddia edemem. Enflasyonun kökeni bugün parasal olduğu kadar, maliyet, beklenti, kâr güdüsü ve dış ticaret dengesiyle de belirleniyor. Enflasyon uzun vadede hâlâ parasal bir boyut taşır, ama artık her zaman ve her yerde yalnızca parasal bir olgu değildir.”

Milton Friedman

İşte böyle Selin. Bugün bizlere eşlik eden Atlas, Friedman, Keynes, Aşil, Sigourney, Loeb, Keegan, Marvel ve Galaksinin Koruyucuları The Guardian, MFÖ, Orhan Baba, Afrodit, Fama, FT, Taylor, Greenspan, Bernanke, ChatGPT, Doğulu, Strange, Truva Atı, Lidyalılar, Mars, Şampiyonlar Ligi, Perseverance ve NASA’ya teşekkürü bir borç biliriz. Kredi borcumuz çok artıp sayfada enflasyon yarattıysak affola.