Politik drama

Film, 1977’de Brezilya’nın askeri diktatörlük rejiminde muhalif bir üniversite profesörünü izliyor. Film, bireylerin baskıcı sistem içinde nasıl direndiğini ya da teslim olmak zorunda kaldığını inceliyor. Çok uzun süresi, durağan mizanseni, sarkan senaryosu, inişli çıkışlı temposuyla zaman zaman sıkıcı olabilen bir film.

‘O SECRETO AGENTE’

Yön ve Sen: Kleber Mendonça Filho

Gör: Evgenia Alexandrova

Müz: Mateus Alves - Tomaz Alvez Souza

Kur: Matheus Farias - Eduardo Serrano

Oyn: Wagner Maura - Gabriel Leone - Maria Fernando Candido

Bu yıl Cannes Film Festivali’nde iki ödül kazanan Kleber Mendonça Filho’nun ‘Gizli Ajan / O Secreto Agente’si, 1977’de Brezilya’nın askeri diktatörlük döneminde geçen konusuyla, rejim muhalifi 40 yaşındaki teknoloji uzmanı ve üniversite profesörü Marcello’nun öyküsünü anlatıyor. Faşist darbelere ve güçlü diktatörlüklere alışık Latin Amerikalı senaryo yazarları konu bulmakta zorlanmaz. Brezilya sinemasının önde gelen isimlerinden Kleber Mendonça Filho yolsuzlukları, yozlaşmış baskıcı rejimin mafyalaşmış yapısını, hukuk dışı yöntemlerle susturulmuş sol eğilimli hareketleri ‘Gizli Ajan’da işlemeyi sürdürüyor. Bu kez filmin merkezinde solcu akademisyen Marcello’nun derin devletin bir maşası tarafından nötralize edilişini anlatıyor.

Brezilya tarihinin karanlık sayfası

1977’nin son aylarında, eğitimci Marcello, Sao Paulo’dan, bir karnaval ortamındaki Recife’ye, geçmişinden kaçmak ve kaybettiği oğlunu bulmak için gelir. Ancak şehirde gizlice takip edildiğini ve rejim destekli gözetim altında olduğunun farkına varır. Film, bireylerin baskıcı sistem içinde nasıl direndiğini ya da teslim olmak zorunda kaldığını inceliyor. Bir yıl arayla çekilen iki Brezilya filmi, ‘Hâlâ Buradayım / I Am Still Here’ ile ‘Gizli Ajan’ konuları itibarıyla birbirlerine çok benziyorlar. Her iki film de aynı dönemin birer insanlık ayıbı olarak, rejim aleyhtarlarının acı akıbetini sergileyen politik gerilim filmleriydi. Ancak Mendonça Filho’nun yeteneği Walter Salles’inkinden çok düşük. En İyi Uluslararası Oscar’ı, Venedik Film Festivali’nde ve Bafta’da ikişer ödül kazanan ‘Hâlâ Buradayım’, ‘Gizli Ajan’dan mukayese edilemeyecek kadar üstün kaliteli bir film.

Ancak ‘Gizli Ajan’ı sürreel unsurlarla dolu, yüksek tempolu, enerjik, dramatik duygu yoğunluğuyla, başarılı mizanseniyle etkileyici bulan eleştirmenler oldu. Cannes Festivali yönetiminin çok tuttuğu, hemen her filmini seçkisine aldığı, iki kez jüri üyeliğine davet ettiği Kleber Mendonça Filho’nun bu son filmini Festival Direktörü Thierry Frémaux şöyle takdim etti: “Brezilyalı sinemacı, sanatının aracılığıyla muhteşem bir portresini çizdiği doğum yeri Recife’ye sadık kalmayı sürdürüyor. Gizli Ajan bir suç filmi, çizdiği atmosfer ile 70’ler ve 80’lerden bir film ile Brezilya’nın hikâyesini anlatıyor.” Filmografisindeki tüm eserlerde olduğu gibi senaryo yazılımını üstlenen K.M. Filho, ‘Gizli Ajan’ı çocukluk anılarından ve 2023 yapımı belgesel ‘Retrados Fantasmas’tan esinlenerek oluşturdu. Filho bu filminde de hem bireysel, hem de toplumsal düzeyde güçlü temalar sunuyor.

Cannes yönetimi ödül listesi için koyduğu kurallar arasında, jüriye bir ödülü iki film arasında paylaştırma yetkisini tanır. Ancak bir filme iki ödül verilemeyeceği kurallarda yazılıdır. Bu kurala geçen yıl olduğu gibi bu yıl da uyulmadı. Brezilya filmi ‘Gizli Ajan’ hem yönetmenine En İyi Mizansen Ödülünü, hem de başrol oyuncusuna En İyi Erkek Oyuncu Ödülünü getirdi. Geçen yılın en kaliteli filmi ‘Emilia Perez’den Altın Palmiye’yi esirgeyen Greta Gerwig başkanlığındaki jüri, filme hem Jüri Ödülü hem dört kadın oyuncusuna kolektif En İyi Kadın Oyuncu Ödülü verdi. Bu çok kişi tarafından, ‘Anora’yı Altın Palmiye Ödülü ile taçlandıran jürinin kendini affettirme jestiydi. Bu yıl Juliette Binoche başkanlığındaki jüri Kleber Mendonça Filho’nun evvelce Cannes’da gösterilen ‘Aquarius’, ‘Bacurau’ gibi filmlerinin seviyesinde olmayan ‘Gizli Ajan’ı onore etmekte yarıştı.

‘Gizli Ajan’, çok uzun süresi (2 saat 40 dk.), durağan mizanseni, sarkan senaryosu, inişli çıkışlı temposuyla, zaman zaman sıkıcı olabilen bir film. Dönemin sosyal ortamını özetleyen bir sekansla açılan filmde kahramanımız Marcello’nun yakıt almak için bir benzin istasyonuna yanaştığını görüyoruz. Yerde yatan, üzeri örtülmüş ceset, soygun için gelen ancak istasyon sahibi tarafından vurulan bir adama aittir. Karnaval karmaşası içinde polis ilgilenemeyince ceset birkaç gündür yerde duruyordur. Peşindeki kiralık katillerden kaçan Marcello, benzin istasyonuna gelen iki polisin ‘kimlik kontrolüne’ muhatap olur. Yerdeki cesetle hiç ilgilenmeyen polis Marcello’dan alenen rüşvet ister. Bu şok açılış sahnesi, dönemin kolluk kuvvetlerinin ne denli yozlaşmış olduğunu gözler önüne seriyor. Yurt dışına kaçmak için düzenlenecek sahte pasaportun hazırlamasını bekleyen Marcello, sürekli gizlenerek vakit kazanmaya çalışır.

Bir insanlık ayıbı hikâyesi

Film, askeri rejimlerden çok çeken Latin Amerika ülkelerinden Brezilya’nın, 1970’lerdeki siyasi atmosferini ve bireylerin bu baskı ortamında yaşadıkları zorlukları, Filho’nun önceki filmlerinde olduğu gibi, derinlemesine işliyor. Şiddet dolu geçmişindeki gizemli olaylardan kaçmak için Brezilya’nın kuzeydoğu kıyısındaki Sao Paulo’dan Recife’ye taşınan Marcello burada huzur bulmayı umarken, kendisini siyasi baskıların ve gözetim altında olmanın ortasında bulur. Komşuları tarafından izlendiğini fark eder ve geçmişinden gelen tehditlerle yüzleşmek zorunda kalır. Filmde, paranoyanın ve yozlaşmanın tavan yaptığı bir coğrafyada, kendi ülkelerinde birer sığınmacı gibi yaşayan Brezilyalı vatanseverlerin hayatta kalabilmek için fazla şansları olmadığını izliyoruz. Bu insanlık dramında acımasız bir rejimin zulmünden kaçmak için kimliklerini gizlemek zorunda kalan, imkânları kıt muhaliflerin çaresizliği insanın içini acıtıyor.

‘Gizli Ajan’ çok yönlü bir karakter olan Marcello’nun askeri diktatörlüğün son günlerinde yaşadığı hayatta kalma mücadelesini anlatıyor. Bu rolde harikalar yaratan Wagner Maura, Brezilya’nın kuzeydoğusundaki Salvador şehrinde, bir askerin oğlu olarak 1976’da doğdu. Oyunculuk kariyerinin yanı sıra bir müzik grubunun söz yazarı ve vokalisti. TV serisi ‘Narcos: Mexico’da (2018-21) Pablo Escobar’ı canlandırdı. Alex Garland’ın politik gerilim ‘Civil War’ filminin (2024) başrolünü oynadı. Cannes’da kendisine En İyi Erkek Oyuncu Ödülü’nü getiren ‘Gizli Ajan’daki derinlikli, dramatik performansıyla takdir topladı. Filmin bir başka ünlü oyuncusu 80’lik Alman aktör Udo Keir, Brezilya’da sürgün hayatı yaşayan bir Alman’ı canlandırıyor. Udo Keir, Filho’nun ‘Bacurau’ filminde Amerikalı kiralık katil rolünde müthiş performansıyla öne çıkmıştı.

Yazımı filmin senaryo yazarı-yönetmeni Kleber Mendonça Filho’nun kariyerini hatırlatarak bitirmek istiyorum. Brezilya’nın kuzeyindeki Recife şehrinde 1968’de doğan sanatçı, günümüzde hiç terk etmediği ve her filminin konusunu geçirdiği doğum yerinde yaşıyor. Kariyerine sinema eleştirmeni olarak başlayan, deneysel kısa metrajı film ve belgesellerle sürdüren Filho, ilk kurmaca uzun metrajlı filmini 2012’de ‘Les Bruits de Recife / O Som Ao Rodar’ ile yaptı. İzleyicisini Recife’nin orta sınıf bir semtinin tehlikeli ve gizemli kalbine götüren, yönetmenin bu şehre bağlılığını gösterdiği bu film, En İyi Yabancı Film dalında Oscar’a aday gösterildi. İkinci filmi, Cannes ana yarışmasında yer alan ‘Aquarius’ (2015) Yabancı Dilde En İyi Film dalında César’a aday gösterildi ve film eleştirmenleri tarafından En İyi Yabancı Film seçildi.

Filho üçüncü filmi ‘Bacurau’yu (2019), ‘Aquarius’un set dekoratörü, kendisi gibi Recifeli yönetmen Juliano Dornelles ile birlikte yazıp yönetti. Irkçılık, politik yozlaşma, sömürgecilik temalarını işleyen film, adını aldığı bu kasabada yaşanan kirli ve gizemli olayları anlatır. ‘Bacurau’nun aktifindeki 50 ödül arasında Cannes Film Festivali Jüri Ödülü var. Ardından gelen ‘Retrados Fantasmas’ (2023) yine Recife üzerine bir belgesel. Cannes Festivali’nin müdavimlerinden Brezilyalı usta, 2017’de Eleştirmenler Haftası bölümünün jüri başkanı, 2021’de ana yarışma jüri üyesiydi. Ülkesinin toplumsal sorunlarına eğilmedeki becerisiyle Filho, günümüz Brezilya sinemasının gözde yönetmenleri arasında yer alıyor.