Fotoğrafta gördüğünüz İbrani harfli İbranice/Aramice yazıt, Claros Örenyeri’nde (Kehanet Merkezi) bulundu. Yazıtın fotoğrafını, Claros kazı ekibi başkanı Prof. Dr. Nuran Şahin benimle paylaşmış ve lisanı konusunda yardım rica etmişti. Anadolu kültürlerine ilişkin okumalarım sırasında, daha sonra yazmak üzere arşivlediğim belge ve bulguların yer aldığı bilgisayar dosyalarımdan birinde fotoğrafı gördüm. Esasen, antik kazı alanlarında bulunan obje ve yazıtlara ilişkin bilimsel makale yazmanın yasal bir prosedürü vardır. Öncelikle Kültür Bakanlığı’nın onay ve izni gerekir. İzin için, yazıtın dosya kayıt numarası ve muhafaza edildiği yerin adı gerekir. Yazıtın nerede olduğunu araştırdım. Claros Örenyeri’nin 2017 tarihinden itibaren sorumluluğunu üstlenen Efes Arkeoloji Müzesi’nin müdür yardımcısı arkeolog Lale Pancar’la yazıtın fotoğrafını paylaştım ve orada olup olmadığını öğrenmek adına beş telefon görüşmesi yaptım. Öte yandan, ören yerinin 2017’ye dek bağlı olduğu İzmir Arkeoloji Müzesi’ne (Konak) fotoğraf eşliğinde resmi bir başvuruda bulundum. Ardından müzenin müdür yardımcısı ile bizzat görüştüm. Bana yanıt yazıldığını söyledi. Fakat 25 Haziran’dan bugüne her iki müzeden de olumlu, olumsuz bir yanıt alamadım. Dolayısıyla, yazıtın üzerinde halen çalışmam ve Kültür Bakanlığı’nın iznine ‘henüz’ sahip olmamam sebebiyle, bilimsel ve ayrıntılı bir makale yazamıyorum. Fakat, ilk kez paylaşacağım fotoğraf eşliğinde Claros Kehanet Merkezi ve yazıt hakkında kısa bir yazı kaleme alabilirim. Sanırım böylece, heyecanım bir nebze durulur…
***
Kehanet, gelecekten haber vermek ya da geleceği görmek anlamını taşır. Yunan tanrılar dünyası için önemli dinsel görevlerden biridir ve kehanet görevi Apollon ile ilişkilendirilir. Antik Yunan inancına göre bir kentin kurulması veya taşınması, bir komutan, kral ya da imparatorun savaşa girmesi söz konusu olduğu zaman, kâhine danışılır. Deprem ve salgın hastalıklardan sonra tanrılardan yardım uman toplulukların sığındığı merci, yine kahinlerdir. Kâhinin sorularını yöneltip cevaplar aldığına inanılan tanrı ise, bizzat Apollon’dur. Sorularına umduğu yanıtı alanlar ise, daha sonra yine kehanet merkezini ziyaret ederek tanrı için kurban sunumunda bulunur. Günümüzde antik döneme ait üç kehanet merkezi mevcut. İkisi ülkemiz sınırları dahilindedir: Claros ve Didyma. Üçüncü ise, Yunanistan’da bulunan Delphi Kehanet Tapınağı Merkezi’dir.
Peki, Apollon Claros’un kutsal merkezi nerededir? İÖ 13. yüzyılda kurulan Claros, bugün Menderes’in Ahmetbeyli köyünde, kıyıdan 1300 metre içeride yer alır. Bu konumuyla, deniz kenarında Sahilevleri adıyla bilinen Ahmetbeyli’ye bağlı mahallenin doğu kısmındaki Örenyeri Notion’dan 1300 metre uzaklıktadır. Çevresinde de ayrıca bir yerleşim alanının mevcut olduğu kazılar sırasında tespit edilmiştir. Bununla birlikte antik dönemde bölgenin coğrafyası daha farklı, kıyı çizgisi çok daha içerdeydi. Deniz, zamanla Ahmetbeyli (Ales, Avcıçay) ve onun bir kolu olan Kırmızıkayalar derelerinin getirdiği alüvyonla doldu ve kıyı şeridi, bugünkü yerine çekildi.
Claros Tapınağının taş blokları arasında kendi kentleri adına kehanet almak için gelen ‘hacıların’ listelerini içeren bol miktarda Grekçe yazıt bulunmaktadır. Bu yazıtlar, Claros Tapınağına gelen ‘uluslararası’ heyetlerin çeşitliliğine ilişkin emsalsiz kanıtlardır. Danışanların coğrafi kökenleri, epigrafik metinlerin edebi dili ve doğrudan aktarılan kehanetler ya da kehanetlere yapılan atıflar sayesinde anlaşılmaktadır. Çıkarılan sonuç,
Claros hacılarının coğrafi kökenlerini gösteren haritadır. Harita: www.collinsbartholomew.com
şöyledir: Ziyaretçilerin kökenleri ise, yakın çevredeki Aeolides, Mysia, Ionia, Lydia, Karia ve Phrygia'nın güney kesimindeki kentlerden; kuzeyde Euxine Köprüsü'nün batı kıyılarına, batıda Yunanistan anakarasına, güneyde Pamphylia'dan Suriye'ye, doğuda Bithynia, Kapadokya'ya kadar uzanır.
Dolayısıyla paylaştığım İbrani harfli İbranice/Aramice yazıtın Claros’u ziyaret eden Yahudi hacıların, hangi coğrafi kökene mensup olduğu şimdilik saklıdır. Esasen yukarıda sınırları çizilen coğrafya dahilindeki kentlerden herhangi biri olabilir. Peki Yahudilerin Claros Kehanet Merkezi’ne gelip kehanet talebinde bulunması şaşırtıcı mıdır? Hayır… Apollon kehanetleri ve tefsirleri arasında İbranileri öven pek çok kehanet mevcuttur. Sözgelimi Piskopos Augustinus, Delphi Apollon'a ait, açıkça Hıristiyanlık karşıtı olan bir kehanet özünü Latince bir çeviride muhafaza etmiştir. Karısının ‘muhtemelen Yahudilikten’ Hıristiyanlığa geçmesinin ardından ne yapması gerektiğini soran bir adama Apollon bu üzücü olaydan üzüntü duyduğunu ifade etmiş ve şu cevabı vermiştir: “Kuşkusuz suya harfler çizerek yazı yazmak ya da hafif kanatlarını açarak bir kuş gibi havada uçmak dinsizlikle kirlenmiş karını aklını başına getirmekten daha kolay olurdu senin için. Bırak aptalca hatalarında istediği gibi ısrar etsin ve adil yargıçların mahkum ettiği ve ölümlerin en kötüsü olan demirle bağlanan yaşamının baharında öldürülen bir tanrının ölümü hakkında yalancı ağıtlarını söylesin” (Trad. G. Bardy). Apollon'un İbranilerin bilgeliğine duyduğu hayranlık Hıristiyan yazarları kayıtsız bırakmadı. Düşman ilan ettikleri tanrıların, Hıristiyanların mirasçısı olduğunu iddia ettikleri eski İbranilerin bilgeliğini savunduğunu göstermek için bu değerli pagan tapınaklıklarını ele geçirmeye öncelik verdiler.
Fotoğrafını gördüğünüz yazıtta, İbrani alfabesi kullanılmıştır. Harfler köşeli, düz ve klasik kare formdadır. Bu tür yazı tipi, Roma dönemi Geç Antik Çağ (İS 2.–5. yy) Yahudi yazıtlarında yaygındır. Yazıtın yazıldığı malzemenin, granit benzeri sert bir taş olduğu açıktır. Harflerin yazımında kullanılan sistem, yüzey oyma tekniğidir. Harfler derin ve düzgün kazınmış olup yazanın amatör olmadığı anlaşılmaktadır. ש (şin) harfi klasik İkinci Tapınak dönemi (İÖ 2. – İS 3. yy) formundadır. נ (nun) ve ק (kuf) harfleri, ne belirgin ne stilizedir. Bu olgu, erken dönemi işaret etmektedir. Harflerin üst kısmı düz çizgi gibi ve uçları kalındır. Bu olgu da Roma dönemi yazıt geleneğine uygundur. Anadolu’ya yerleşen Yahudi topluluklarının İbrani harfleriyle hem Aramice hem İbranice yazı kullanımı, belirli tarihsel dönemlere ve siyasi-kültürel bağlamlara sıkı sıkıya bağlıdır. Pers döneminde (İÖ 6. yüzyıl – 4. yüzyıl), Persler, Aramice’yi resmî devlet dili olarak kullandılar. Dolayısıyla, bu dönem kaleme alınan Yahudilere ait yazıtlarda, ağırlıklı olarak İbrani harfli Aramice egemendi. Hatta Yahudi toplulukları bu dönemde Aramice’yi hem yazı dili hem günlük dil olarak benimsedi. İbrani harfleriyle yazılmış Aramice, mezar taşlarında ve yazıtlarda görüldü. Öte yandan sınırlı kullanılan İbranice, genellikle kutsal metinlerde kullanıldı. Helen döneminde sözünü ettiğim gelenekte büyük bir değişiklik olmadı. Roma döneminde ise, özellikle sinagoglara ait yazıtlarda üç dilin kullanıldığı görülür: Grekçe, Aramice ve İbranice. Bizans döneminde ise Aramice’nin yerini yavaş yavaş Süryanice’nin almaya başladığı görülmektedir. Bu bilgiler ışığında, elimizdeki yazıtın muhtemel ait olduğu tarih, İS 2. – 4. yüzyıl arasındaki dönem olmalıdır.
Elimdeki fotoğrafta yer alan yazıt okunaklı değildir. Bu sebeple ait olduğu yerleşim hakkında öngörüde bulunmam oldukça güç. Ancak, yazıtın ikinci ve üçüncü satırlarında bazı harfler silinmiş olmasına rağmen, çoğunlukla İbranice sözcüklerin mevcudiyetinden dolayı bir anlam çıkarmak mümkün gibi görünmektedir. Bu sözcüklerde farklı bir yazımla karşılaşılmaktadır. Sözgelimi üçüncü satırdaki ilk sözcüğü, eğer Rav olarak okumak mümkünse, reş ve bet harfleriyle yazılması gerekirken; reş, alef ve vav harfleriyle ifade edilmiş gibi görünmektedir. Eğer İbranice görmek fiili ise, o satırdan farklı bir anlam çıkarmak mümkündür. Öte yandan, onun hemen yanındaki sözcük Bakiş midir; yoksa Ba Kiş midir ayırt edebilmek için yazıtın üzerinde yaptığım etütü tamamlama ihtiyacım vardır.
İkinci satır tahminen şöyledir:
Üçüncü satır tahminen şöyledir:
Öte yandan Bakiş sözcüğünün doğru okuduğumu varsayarsak; Rav Bakiş, Smyrna’daki kayıp Bizans dönemi Bakiş (Eben Kiş /Sason)) Sinagogu’nu kuran ve 1641-42 tarihli Osmanlı Cizye Defteri’nde kayıtlı Bakiş/Sason ailesinin atası olabilir. O halde bu yazıtla alakalı Yahudi ziyaretçiler topluluğu, İS 2. ile 4. yüzyıllar arasında Smyrna’da meskun Yahudiler olabilir. En önemli ayrıntılardan biri de, ikinci satırda yer aldığını söyleyebileceğim Am Israel sözcükleriyle ifade edilen Yahudi topluluğunu temsilen gelen heyetin, yaşadıkları kentte başlarına gelen büyük bir felaketin ardından bu ziyareti gerçekleştirdikleridir. Esasen bugünkü İzmir kentinin (Smyrna) kuruluşuna ilişkin en tanınmış öykülerden biri de kentin kurucusu kabul edilen İskender’in, Pagos’ta (Kadifekale) uykuya dalıp gördüğü rüyanın yorumunu, Claros kahinine sorması ile başlar. Kahinin yorumu şöyledir: “Kutsal Meles çayının dışındaki Pagos'ta oturacak olan halk, üç hatta dört kat daha mutlu olacak”. Yukarıda özellikle belirttiğim gibi yazıta ilişkin daha ayrıntılı etüt yaparak bilgi verebilmem için Kültür Bakanlığı’nın resmi izin ve onayına gereksinmem var. Hem telefon hem resmi yollardan her iki müze yetkililerine müracaat etmeme ve yazıtın fotoğrafını paylaşmama rağmen yanıt verilmemesi sebebiyle; bölgedeki Antik dönem ve Osmanlı dönemi Yahudi mezar taşları/ yazıtları üzerine çalışan yegane donanımlı uzman kimliğimle, İbrani harfleriyle kaleme alınan İbranice/Aramice yazıtın varlığına ilişkin İzmir Yahudi Cemaatini, Türk Yahudi Cemaatini ve yurt dışında, yurt içinde Tarih ile Arkeoloji disiplinlerindeki meslektaşlarımı Şalom gazetesi vasıtasıyla ‘sadece kısaca bilgilendirmeyi’ kutsal bir görev olarak üstlendim.
KAYNAKÇA:
Bora, Siren, Birinci Juderia – İzmir’in Eski Yahudi Mahallesi, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın AŞ, İstanbul 2021.
Kuray, Can, Didim Klaros Kutsal Alanları ve Anadolu Apollon Tapınakları, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1996.
Religions in the Graeco-Roman World Editors: H.S. Versnel – D. Frankfurter – J. Hahn, vol. 156, Paroles d’Apollon Pratiques et traditions oraculaires dans l’Antiquité tardive (IIe–VIe siècle) Par Aude Busine, BRILL LEIDEN • BOSTON 2005.
Tanrıver, Duygu Akar, Apollon Klarios Kültü, Kehanet Pratikleri ve Adaklar, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir 2009.
Zunal, Onur, “Klaros’un Kehanetleri”, Duvar 30 Ocak 2022, https://www.gazeteduvar.com.tr/klarosun-kehanetleri-haber-1551192
