30 Nisan´da Şalom´da yayımlanan Stockholm Güncesi: Kimlik, hafıza ve gelecek üzerine başlıklı yazımda, İsveç´te Yahudilerin 250. yıl kutlamaları çerçevesinde düzenlenen etkinlikleri anlatmıştım. Bu yoğun geçen akademik konferans ve kültürel buluşmaların ardından, mayıs ayında İsveç´te, haziran ayında ise ABD´de Un Libro Avierto Projesi kapsamında çalışmalarımı sürdürdüm. Temmuz ayı ise Yunanistan ve Türkiye´de yapacağım araştırmalarla geçecek. Bu yazıda, Şalom okurları için yaz dönemi çalışmalarımı bir röportaj havasında, soru-cevap şeklinde paylaşmak istiyorum.
Un Libro Avierto nedir?
2021’den bu yana İzmir’de yürüttüğümüz Yahudi toplum ve kültürüne dair çalışmaları genç nesilleri daha fazla dahil etmek için farklı projeler geliştirdik. Bu süreçte Şalom Gazetesi’nde çeşitli yazılar kaleme aldım. İlgilenenler, bu yazıların kısa yol bağlantılarınıcekihazan.com/despertar sayfamda bulabilir.
Despertar İzmir sürecinde fark ettiğimiz en önemli eksikliklerden biri, Türkçe hazırlanmış açık kaynak içeriklerin sınırlı olmasıydı. Bu boşluktan yola çıkarak, bu yılın başında “Açık Kitap” anlamına gelen Un Libro Avierto adlı kitap ve web sayfası projesini hayata geçirmeye karar verdik. Avrupa Birliği mali desteğiyle yürütülen Hrant Dink Vakfı Azınlık Hakları Akademisi kapsamında, Sivil ve Ekolojik Haklar Derneği çatısı altında gelişen bu proje, Yahudi çalışmaları alanındaki güncel araştırmaları Türkçeye kazandırmayı amaçlıyor. Türkiye’de konuya ilgi duyan öğrencilere ve meraklı okurlara ücretsiz bir e-kitap ve bir web platformu sunmayı hedefliyoruz. Çalışmalarımızın çıktıları eylül ayında paylaşıma girecek. Gelişmeleriavierto.net veinstagram.com/unlibroavierto adreslerinden takip edebilirsiniz.
Un Libro Avierto neleri kapsıyor?
Projeyi tasarlarken öncelikli hedefimiz, günümüz Yahudi dünyasının zenginliğini ve çeşitliliğini Türkçe bir anlatımla daha erişilebilir kılmaktı. Zamanla bu hedefin kapsamı genişledi ve bugün, İngilizcede Jewish Studies olarak bilinen çok disiplinli bir alanın Türkçe okurlara tanıtımına dönüştü. Türkçede “Yahudi çalışmaları” diye çevirdiğimiz bu alan; tarih, sosyoloji, felsefe, siyaset bilimi, teoloji, antropoloji ve dilbilim gibi pek çok disiplinden besleniyor. Sahip olduğu derinlik ve çeşitlilik, bir yandan büyük bir imkân yaratırken, bir yandan da içinde kaybolmayı kolaylaştıran bir yapıya sahip.
Elbette İngilizce, İbranice, Fransızca, Almanca, İspanyolca ve Rusça gibi dillerde yayımlanan kaynakların tümünü Türkçeye kazandırmak mümkün değil. Bu nedenle önceliğimiz, temel başlıkları ve güncel eğilimleri tanıtmak, dünyada hangi üniversitelerde ve araştırma merkezlerinde kimlerin ne çalışmalar yürüttüğünü paylaşmak ve konuyla ilgilenenlere yol haritaları sunmak olacak.
Ele aldığımız konular arasında Yahudi tarihi, Amerikan Yahudiliği, antisemitizm, Yahudilikte çeşitlilik ve çoğulculuk, Siyonizm, diaspora, eğitim ve gençlik, edebiyat, felsefe, Hasidizm, Holokost, İsrail, Yahudilikte kadın ve toplumsal cinsiyet çalışmaları, dini çalışmalar, mistisizm ve Kabala, müzik, Kaşerut ve yemek kültürü, ritüeller, Sefarad çalışmaları, Talmud ve Yahudi hukuku, Yahudi tarihi, Yahudi dilleri, Yidiş çalışmaları ve Yahudilikte azınlıklar gibi çok çeşitli başlıklar yer alıyor.
Bu içerikleri hazırlarken yapay zekâ araçlarının sunduğu yeni imkânları ve beraberinde getirdiği riskleri de okurlarımızla paylaşmayı önemsiyoruz. Böylece yalnızca geçmişi aktaran değil, bugünün teknolojileriyle geleceğe bakan bir çalışma ortaya koymayı hedefliyoruz.
Ladino dili özelinde neler yapıyoruz?
Despertar ve Un Libro Avierto projelerin isimlerinde Ladino kelimelere yer verirken, Ladino üzerine de bir çalışma yapmadan yolumuza devam etmenin eksik kalacağını düşündük. Ben de pek çok kişi gibi bir üst nesilden gelen bu dili çocukken yalnızca kulaktan duymuş, ancak gençlik yıllarımda önceliğimi başka dillere vermiş biriyim. Büyüklerimin Ladino konuşmalarına tanıklık etmiş olsam da, bunun bir kültürel miras olduğunun farkına daha sonradan varabildim.
Son yıllarda, Avrupa ve ABD’de Yidiş dilinde başlayan uyanış çabalarına benzer şekilde Ladino için de kayda değer bir bilinçlenme sürecinin geliştiğini gördükçe, bir yerden katkıda bulunmanın gerekli olduğuna inandım. Bu yüzden Ladino dili üzerine yapılan çalışmaları daha yakından izleme ve elimizden geldiğince destekleme kararı aldık.
Bu konuda iki isme özel bir teşekkür borçluyum. Rachel Amado Bortnick ve Karen Gerşon Şarhon, Ladino’nun gelecek nesillere aktarılması için uzun yıllardır büyük bir çaba gösteren, ilham verici kişiler. Onların gayretlerinin daha uzun yıllar sürmesini içtenlikle diliyorum.
Geçtiğimiz haftalarda İzmir’den 18 yaşındaki Alp Etensel’in, Karen Gerşon Şarhon ile gerçekleştirdiği görüşme de bu çalışmaların bir parçasıydı. Alp’in Şalom Gazetesi’nde paylaştığı yazısında da belirttiği gibi hem Alp gibi yeni nesilden bir kişinin Ladino’ya ilgisini görmek hem de kuşaklar arası diyaloğun somut bir örneğine tanıklık etmek, programı izleyen birçok kişi için umut verici oldu.
Dr Bryan Kirschen ile Online Ladino Dersleri
Ladino diliyle ilgili ilgimi daha somut bir şekilde geliştirmek isteyenler için internette çok sayıda kaynak ve fırsat mevcut. ABD’de Ladino üzerine farkındalık çalışmaları yürüten American Ladino League’in kurucuları arasında yer alan Dr Bryan Kirschen tarafından hazırlanan başlangıç seviyesi Ladino kursu da bunlardan bir tanesi. Bu program, My Jewish Learning platformu üzerinde çevrimiçi olarak düzenleniyor. Haftada bir kez yapılan çevrimiçi dersler altı hafta sürüyor. Katılımcılar dersleri canlı izleyebiliyor, daha sonra kayıtlarına ve ödevlerine diledikleri zaman erişebiliyor. Programın temel amacı Ladino dilini yeni tanımaya başlayanlara bir giriş sunmak ve aynı zamanda bu dilin geliştiği kültürel bağlamı aktarmak.
Geçtiğimiz ay ben de bu dersleri takip etme şansı buldum. Derslerde yalnızca gramer ve kelime bilgisi öğrenmiyoruz. Ladino’nun müzikte, edebiyatta ve gündelik hayatta taşıdığı anlamları da ele alıyoruz. Böylece dilin bir miras olmanın ötesinde, hâlâ yaşayan bir kültürel ifade biçimi olduğunu daha yakından anlama şansımız oluyor. Bu tür kursların çoğalması, Ladino’nun gelecek kuşaklara aktarılmasında önemli bir rol oynuyor. Özellikle farklı ülkelerden katılımcıları bir araya getirmesi, Ladino’nun sınırların ötesinde nasıl bir ortak kimlik köprüsü kurabileceğini de gösteriyor.
Dr. Carlos Yebra Lopez ile bu ay sonunda İzmir’de Ladino üzerine nasıl bir çalışma yürüteceğiz?
Dr. Carlos Yebra Lopez, Ladino dili ve Sefarad kimliği üzerine yaptığı özgün araştırmalarla tanınan bir akademisyen. Bugüne kadar Ladino’nun sadece tarihsel bir miras olmadığını, aynı zamanda dijital çağda da yeni biçimlerde varlığını sürdürdüğünü ortaya koyan önemli çalışmalara imza attı. 2025 yılı başında yayımlanan Ladino on the Internet: Sepharad 4 başlıklı kitabı, Ladino’nun internet ortamında geçirdiği dönüşümleri kapsamlı bir bakış açısıyla ele alıyor. Kitapta, çevrimiçi platformların Ladino topluluklarını nasıl bir araya getirdiği, dilin gündelik hayatta ve sosyal medyada nasıl kullanıldığı detaylı örneklerle anlatılıyor. Temmuz ayının sonunda Dr. Lopez İzmir’e gelerek hem bu kitabın tanıtımını yapacak hem de Ladino çalışmalarıyla ilgilenen araştırmacılarla buluşacak. Ziyaretin en önemli bölümlerinden biri, birlikte yürüteceğimiz sözlü tarih projesi olacak. İzmir’de Ladino konuşan kişilerle uzun soluklu görüşmeler planlıyoruz. Katılımcıların aile hikâyelerini, Ladino ile kurdukları bağı, bellekte kalan deyimleri ve günlük dil kullanımını kayıt altına alacağız. Bu çalışma hem akademik kaynaklara katkı sunacak hem de Ladino’nun yaşayan bir kültürel miras olarak belgelenmesine destek olacak.
Dr. Carlos Yebra Lopez, aynı zamanda yapay zekâ araçlarının Ladino dilini yaşatmak ve öğretmekte nasıl kullanılabileceğine dair yeni yaklaşımlar üzerinde de çalışıyor. Dilin korunması, erişilebilir kaynakların oluşturulması ve eğitim materyallerinin geliştirilmesi gibi alanlarda yapay zekânın sunduğu imkânları yakından inceliyor. Dünyada bu konuda kimlerin çalışmalar yürüttüğünü, hangi projelerin öne çıktığını bizim gibi dikkatle takip ediyor ve farklı deneyimlerden ilham alarak kendi araştırmalarına yön veriyor.
Ayrıca Dr. Lopez’in 2026’da University College London Yayınevi tarafından açık erişim olarak yayımlanması planlanan yeni bir Ladino ders kitabı hazırlığı da devam ediyor. İzmir’deki çalışmamız da bu yeni kitabın içerik çalışmalarına da katkıda bulunacak.
Fransa’da Ladino üzerine yürütülen yeni çalışmalar hakkında neler söyleyebiliriz?
Uzun yıllardır Paris’teki Aki Estamos ekibinin çalışmalarını takdir ederek takip ediyoruz. Bu toplulukta yer alan gençlerin öncülüğünde başlayan yeni bir Ladino dergi çalışması var. Farklı ülkelerde yaşayan lise ve üniversite çağındaki gençleri bir araya getiren bu girişim, Ladino’nun kültürel belleğini günümüzün ifade biçimleriyle buluşturmayı hedefliyor. Fransa dışında Türkiye’nin yanı sıra ABD, Kanada, İsrail, Hollanda ve İspanya gibi ülkelerden katılımcılarla yürütülen çalışma, sınırların ötesinde ortak bir üretim kültürü oluşturmanın güzel bir örneği. Dergide Ladino dilinde kaleme alınmış kısa yazılar, söyleşiler ve edebi metinler yer alacak. Gençlerin kendi deneyimlerini paylaşmaları, Ladino’nun sadece geçmişe ait bir miras değil, bugün hâlâ yaşayan bir dil olduğunun altını çiziyor. Bu projenin gelişmelerini ve yayımlanacak içerikleri Eylül ayından itibaren Un Libro Avierto’nun sitesinde paylaşmayı planlıyoruz. Böylece Ladino’ya ilgi duyan okurların farklı ülkelerdeki örneklerden ilham almasını ve kendi çalışmalarını başlatmasını desteklemeyi amaçlıyoruz.
Bu yazıda hem yürüttüğümüz projelerin güncel durumunu hem de Ladino’nun farklı coğrafyalarda yeniden canlanan hikâyesini paylaşmak istedim. Ortak bir belleği korumak, yeni kuşaklara aktarılmasını sağlamak ve geleceğe dair umutlu bir zemin kurmak, bu çalışmaların en önemli hedefi. Gelişmeleri önümüzdeki aylarda paylaşmaya devam edeceğim. İlgi duyan herkesi bu yolculuğa eşlik etmeye davet ediyorum.
