La Istorya de los Judyos de Afganistan

Dora NİYEGO Judeo-Espanyol
19 Kasım 2014 Çarşamba

Los judyos tuvieron un pasado riko en Afganistan.  La istorya de los judyos afganes empeso en el anyo 900. Los Durranis, los Yussofzos, i los Pastunes estan reklamando ke eyos son de las diez tribus pedridas. Los Pastunes tienen nombres judyos komo Asher, Naftali, i tienen kostumbres judyos. Por ekzamplo se kazan debasho la hupa, azen berit a los ijos, ocho diyas duspues del nasimiento.

En el sieten i ochen siglo, los judyos ke se fuyeron de Persia vinieron a Afganistan. En las kaves del norte de Afganistan, los investigatores (araştırmacılar) toparon dokumentos eskritos en judeo-persia. Estos dokumentos estan amostrando ke los judyos izieron aktividades komersiales en la parte afgana del Kamino de Seda (İpek Yolu).

En el diezen i onzien siglo la populasion judiya de Afganistan era entre kuarenta mil i ochenta mil. Los judyos aziyan komersio de kuero i de karakul (koyun yapağı), i viyajavan entre Afganistan, İran, İndia, i Asia Santral.

La populasion judiya aminguo duspues la envansion de los mongoles en el anyo 1222. La populasion pujo de muevo en el kinzien siglo, kuando los judyos empesaron a briyar de muevo en el komersio entre Afganistan, İndia, i la rejion del Golfo Persiano.

En el anyo 1839, los Persianos empesaron a forsar los judyos a konvertirsen. Miles de judyos se fuyeron de Afganistan. La populasion judiya pujo de muevo a kuarenta mil. El norte de la sivdad Herat, ke es agora la tresera grande sivdad del pais, era el korason de la mueva komunidad judiya. Oy, ay kuatro sinagogas en la sivdad. Las dos fueron konvertidas a mishkitas. La una se izo eskola, i sentro kultural. La sinagoga Yu Aw tiene dainda enskripsiones ebreas en las paredes, i ruines de una mikve. Un simeterio judyo es la propriedad de Arif Mozaika, un judyo afgano ke tiene su famiya enterrada en este simeterio.

En el anyo 1970, el antisemitizmo en Afganistan forso los judyos a emigrar a los payizes vizinos. Uvo grande pogromes en los sentros prensipales de Maimoni, i Herat. Judyos fueron ovligados a pagar dasyos (vergi) altos, i a servir en las fuersas de la armada.

En el anyo 1927, la populasion judiya abasho a sinko mil. Entre los anyos 1929-1933, en el tiempo del governo del rey Nadir Shah, Nadir les dio igual (eşit) derechos komo los otros situayenos.

Kuando el rey fue asasinado, i ke la propaganda de los Nazis empeso en el pais, uvo mas munchos pogromes en Herat, i Kabul, i metieron duras leyes ekonomikas a los judyos. Los judyos empesaron a fuyirsen afuera del pais, i los ke kedaron fueron forsados a bivir solo en las sivdades de Herat, Kabul, i Balkh.

La majorita de la populasion judiya abandonaron Afganistan duspues del anyo 1960. La majorita se fuyeron a İsrael, otros se fuyeron a New York, i a la Evropa. Oy, mas de mil judyos afganes, i sus ijos biven en Queens, New York.

La vida judiya en Afganistan parese a la vida de Persia. Tienen mezmos kostumbres. La komunidad judiya de Afganistan tomo munchos kostumbres de sus vizinos. Se kitavan kalsados antes de entrar a la sinagoga. Las mujeres de los lideres de la komunidad judiya vistiyan una burka (çarşaf) blu. Las mujeres muslumanes vistiyan burka blanka. Las sinagogas afganas fueron enfluensadas de la arshitektura de las mishkitas.

Oy, solo un judyo kedo en Afganistan, Zablo la Simintov. Simintov bive en Kabul en el etaj ariva de la sola sinagoga ke kedo en el pais. Su famiya emigro a İsrael. Simintov esta biviendo solo en su kaza. Taliban rovo de la sinagoga los rulos de Tora, i la sinagoga esta en un estado muy negro. Simintov tiene buena relasiones kon sus vizinos. Kuando le demandan deke dainda esta biviendo en este pais, el esta respondiendo ke no va deshar murir la istoria judiya en Afganistan.