/Kanada Yahudileri

Amerikalı Yahudiler kendilerini esasen Amerikalı olarak görürken, Kanadalı Yahudiler ise kendilerini öncelikle Yahudi sayarlar. Siyonizm Kanada’da daha güçlü oldu, anti-siyonizm ise neredeyse hiç görülmedi. Yahudiler Kanada’ya da her düzeyde, özellikle de edebiyat alanında katkıda bulundular

Sara YANAROCAK Kavram
19 Ağustos 2009 Çarşamba

Kanada’yı ABD ile karşılaştırmak oldukça çekicidir. Yahudi deneyiminde yüzeysel benzerlikler vardır. Bu benzerlikler genellikle göç ve yerleşim süreçlerinde görülür. Kanada ve Amerikan Yahudileri arasında yakın kişisel ve kurumsal ilişkiler de bulunur. Ancak karşılaştırma, yanıltıcı olabilir. Kanada’nın siyasal tarihi, ABD’ninkinden oldukça farklıdır, çok sayıda ve çeşitli etnik gruplar arasında tamamen farklı ilişkiler vardır. Halbuki Amerikalı Yahudiler kendilerini esas itibarıyla Amerikalı sayarlar. Oysa, Kanadalı Yahudiler kendilerini önce Yahudi olarak görürler. Kanada’da siyonizm öncelikli olmuş, anti siyonist görüş ise hiç görülmemiştir.

1867’de Ontario, Quebec, New Brunswick ve Nova Scotia bölgeleri, Kanada Dominyonu’nu kurmak için toplandıklarında Yahudi nüfus 1000 kişi civarındaydı. En büyük topluluk Montreal’deydi. En eski sinagog 100. yılını kutlamaya hazırlanıyor ve kökenleri 1759’da İngilizlerin egemenliğin kurmasına kadar gidiyordu. Quebec Yahudilerinin çoğu İngiliz kökenliydi ve on üç koloni ile her ne kadar yakın aile ilişkileri bulunsa da Amerikan Devrimi’nin bunalımları, 1812 Amerikan istilası ve 1837 başkaldırısı sırasında İngiltere’ye bağlı kaldılar. Yahudiler 1832’de tüm vatandaşlık haklarına kavuştular, yerel toplumla oldukça bütünleştiler ve bölgenin yaşamına daha o zamandan önemli katkılarda bulundular. Ontario’nun Yahudileri, birkaç kente serpiştirilmiş olup, Avrupa kıtasından en son gelen göçmenlerdi. En batıda, İngiliz Columbia’sı kolonisinde 100 Yahudi vardı. Bunlar ‘1858 altına hücum’ sırasında California, İngiltere ve Avusturya’dan gelmişlerdi. 1863’te Victoria’da kurdukları sinagog, bugün Kanada’da en eski olanıdır.

ABD’de olduğu gibi Kanada’da bugünkü büyük Yahudi topluluğunun temellerini atanlar da doğu Avrupa göçmenleriydi. 1881-1891 arasındaki Yahudi nüfusu 2400’den 6400’e yükseldi ve 1921’de yaklaşık 9 milyonluk nüfus için 126.000’e ulaştı. Göçmenlerin çoğu gönüllü olarak Montreal ve Toronto’daki gettolara yerleştiler. Ancak pek çoğu da ovaları aşarak batının gelişen kentlerine yerleştiler. Kısa bir süre sonra Winnipeg’da 1921 yılında 14.500 kişi ile üçüncü büyük Yahudi topluluğu oluşturuldu. Bu sırada Yahudi Kolonileşme Örgütü’nün yardımıyla Manitoba, Saskatdwan ve Alberta’da bazı tarımsal yerleşmeler kurulmuştu.

1931 nüfus sayımı, Kanada’da 156.726 Yahudi olduğunu ve bunların tüm nüfusun %1,5’ini oluşturduğunu gösterdi. Bu oran o tarihten beri aşağı yukarı sabit kaldı.

Göç sınırlandırılmalarının olduğu 1930’lar aynı zamanda antisemitizmin sesinin duyulduğu yıllardı. Her iki akıma karşı da, temsili olan Kanada Yahudi Kongresi tarafından etkin bir savaşım verildi. Savaşın başında Almanya ve Avusturyalı 2000 Yahudi “düşman yabancı”  kapsamına alınmıştı. Aralarında önemli akademisyenlerin, hahamların ve yaratıcı sanatçıların da olduğu bu grup sonradan serbest bırakıldı, ama bunun dışında, 1947 yılına kadar göç fazlasıyla sınırlandı. Daha sonra Kanada bir grup evsiz barksız insanı, kabul etmeye razı oldu. Bunların arasında 1000 savaş yetimi ve giyim endüstrisiyle yapılan özel anlaşma uyarınca getirilen bir grup terzi ve kürkçü vardı. 1950’ler boyunca göç daha yükselerek sürdü. 1956’da kabul edilen Macar mültecileri arasında da birkaç bin Yahudi vardı. Kuzey Afrika’dan göçen, Fransızca konuşan yeni bir Yahudi göçmen grubu ortaya çıktı. Daha yakın zamanda tıpkı ABD gibi, Sovyetler Birliği ve İsrail’den gelenlere bir yuva sağladı.

Bütün göçmen grupları düzenlerini kurdular ve yeni olanaklara olumlu yanıtlar verdiler. Tek kaygı, kaynağı, Quebec’teki ayrımcı hareket idi. Genç Yahudilerin bölgeden önemli bir kaçışı görüldü. 1980 referandumunda ayrımcılığın reddedilmesi de, gelecek için duyulan korkuları ortadan kaldırmadı.

Kanada Museviliği

Kanada Museviliği, Amerikan modelinden çok İngiliz modeline uyar. Sinagogların büyük çoğunluğu Ortodoks, sadece küçük azınlık Konservatif (tutucu) ve Reformist’dir. Daha önceki dönemlerde Kanada sinagogları, rabbanik önderlik ve rehberlik için İngiltere’ye bağımlıyken, şimdi de en yakın bağları ABD ile sinagog örgütleri ve onlar hahamları, Amerikan örgütleriyle bağlantı kurarlar.

İngiltere’ye çok benzeyen ve ABD’ye benzemeyen bir biçimde, 1919’de kurulan tek bir temsil örgütü, Kanada Yahudi Kongresi vardır. Bu örgüt topluluğun refahı ile ilgilenir ve Kanada Yahudiliği için tek bir ses yükseltir. Farklı Siyonist örgütler, büyük bir uyum içinde ve Kanada Siyonist Federasyonu ile işbirliği içinde çalışırlar. Tıpkı ABD’de olduğu gibi, para toplama işleri, Birleşik Yahudi Yardım Örgütü tarafından yapılır ve bu örgüt çabalarının çoğunu İsrail’e yöneltir, ancak yerel gereksinimlere de yardım eder.

Kanada Yahudiliğinin özgün niteliği, Yahudi eğitimini güçlü bir biçimde vurgulamasıdır. Her büyüklükteki topluluğun Yahudi okulları vardır ve öğrenci çekmekte çok başarılıdır. Kökenleri 20. yüzyılın başlarına dayanan Toronto’daki İbrani Okulları Birliği, 3000 öğrencisi ile dünyadaki en büyük Yahudi okullarından biridir.