Yapılan kazılardan anlaşıldığına göre, tarihi MÖ 4500 yılına kadar giden Mardin, Subariler’den Artuklulara değişik uygarlıklara ev sahipliği yaptıktan sonra 1517 yılında Yavuz Sultan Selim zamanında Osmanlı egemenliğine geçmiş ve 1518 yılında Mardn Sancağı kurulmuştu.
Kentte, Orta Çağdan 20. yüzyıla kadar bir Yahudi cemaatinin mevcudiyeti bilinmektedir. 1291 yılında Abinadab ben Saadiah Halevi, Maimonides’in ünlü Moreh Nevukhim [Şaşkınların Kılavuzu] eserini Arapçaya çevirmiş, 14. yüzyıl ortalarında Necip al-Dawla Abraham ben Yeşua devlet hizmetinde bulunmuştu1.
Fetihten sonraki ilk kayıtta adı geçen yedi mahalleden biri de halen Şehidiyye olarak anılan 480 nüfuslu eski Yahudiyan mahallesidir2.1827’de kenti ziyaret eden David Bet Hillel altı aile ve bir küçük sinagoga rastladığını, 1848’de gelen gezgin Benjamen haŞeni de çoğu tarımla iştigal eden 50 fakir ailenin oturduğunu ifade etmekteler.
1904 yılında Yahudi nüfus 580 olarak ifade edilmekte iken3, haftada bir gün cuma günleri düzenlemekte olan pazarın 20. yüzyıl başında cumartesi gününe alınması sonucu kentte yaşayan Yahudi esnafın işleri bozulmuş ve çoğu Nusaybin’e göç etmişti. 1930’da Mardin’de artık ne ikamet eden Yahudi ne de sinagog kalmıştı4.
Günümüzde Mardin’de rastlanan Yahudi kalıntıları: Yenikapı Mahallesi Manastır 132. Cadde’de Yakutiye Çeşmesi olarak da anılan Yahudi Çeşmesi, ona yakın bir yerde ve kapısında İbranice bir taş tablet bulunan metruk sinagog yıkıntısı, eski Mardin Necmettin Mahallesindeki mezarlık kalıntısı ve eski Mardin’de kapıları kilitli birkaç dükkândan ibaret Yahudi çarşısıdır5.
Ayrıca, Iowa Üniversitesinden Prof. Ron Kirschhoff’un, Artuklu ilçesine bağlı Yenice Mahallesindeki Roma dönemi bir evde rastladığı, duvara kazılmış iki büyük Magen David’i belirtmek gerekir. Prof. Kirchhoff, bölgede çok nadir görülen bu dini simgenin, yörede bir Yahudi yerleşimin göstergesi olduğu görüşündedir6.
Ayrıntılı bilgi, Naim A. Güleryüz’ün baskı aşamasında olan “Tarih Boyunca Türkiye’de Yahudi Yerleşim Merkezleri” kitabında.
1 Ben Jacob, “Mardin”, Encyclopedia Judaica., C.13
2 Duygu Atlas ve Mesut Alp, “Mardin Yahudileri”, 7 Haziran 2017 tarihli e-posta iletisi
3 Bulletin Alliance Israélite Universelle, Ocak 1904
4 Avram Galante, Histoire des Juifs de Turquie, İsis,1986, C. 4, s. 284
5 Duygu Atlas ve Mesut Alp, anılan ileti
6 Ron Kirchhoff, 31 Temmuz 2013 tarihli e-posta iletisi.
