Büyükada tarihte Megale, Prinkipos, Demonissia, Prinkepo, Kızılada, Prens Adası olarak birçok isimle anılmıştır. Büyükada’nın trajedilerle dolu hikayesi 4. yüzyılda Konstantinopolis yani İstanbul’un Doğu Roma’nın başkenti ilan edilmesi ile Adalarda kalıcı yerleşimle başlamıştır.
Bizans döneminde Adalarda birçok manastır ve kiliseler inşa edilmiş, ancak genelde, kraliyet ailesi mensupları da dahil olmak üzere, sürgün hatta suçluların infaz edildiği bölge olarak kullanılmıştır. O yıllarda ulaşımın günümüzdeki kadar kolay ve kısa olmaması bu amaca hizmet etmişti.
18. yüzyıl sonundan itibaren Müslümanlar, Yahudiler, Rumlar ve Ermeniler ile varlıklı Avrupalılar, Adaları bir sayfiye mekanı olarak keşfetti. Eski ahşap iskelelere 1846 yılında düzenli seferlerin başlaması ve Adaları İstanbul’a bağlaması vesilesiyle ile nüfusta artış yaşandı.
Varlıklı ve kültürlü Osmanlıların, Adalara gelmesiyle konut ve bahçe kültürleri, mimari eğilimleri buralarda yeni bir üslubun egemen olmasını sağladı.
19. yüzyıldan itibaren Adalar sosyal yaşamda çekim merkezi olarak önem kazandı. Yörükali, Değirmen, Prenses, Naki Bey ve Kumsal bölgesi plajları geniş kesimlerin kullandığı mekanlara dönüştü. 1940’ların başında lokantalar, gazinolar ve pastaneler çoğaldı, İstanbullular eğlence yerlerini doldurmaya başladı.
1915 yılında Mimar Miharan Azaryan tarafından tasarlanan Büyükada Vapur İskelesi inşa edildi. İskelenin zemin katı bekleme salonu ve bilet gişeleri, üst katı 1920’li yıllarda Prinkipo gazinosu, 1950’lerde kışlık sinema, 2000’lerin başında lokanta ve kafe olarak kullanıldı.
1974’e kadar vapurların baş tarafı 2. mevkii, kıç tarafı lüks mevkii olup, içki ve meze servisi yapılırdı. Kalan yerler 1. mevkii olarak kullanılırdı. Akşam en son Büyükada seferini yapan vapur geri dönmez, ertesi sabah ilk seferini yapmak için Büyükada İskelesinde beklerdi.
20. yüzyıl başlarına kadar Büyükada’da yazlığa gelen Yahudiler dua etmek için evlerde toplanırlardı. Kalıcı bir sinagog yapmaya karar verildiğinde Avraam Fresko Efendi, Kumsal tarafındaki arsasını bağışladı. Sinagoga Hesed Le Avraam (Avramın İyiliği) adı verildi. II. Abdülhamid döneminde yapılan sinagog Büyükada’da tektir.
Büyükada’da yaşayan yazar ve şairler bazı eserlerini burada yazdı. Mehmed Celal (1867-1912), Tahsin Nahid (1887-1918), Halikarnas Balıkçısı - Cevat Şaki Kabaağaçlı (1890-1973), Ziya Gökalp (1876-1924), Melih Cevdet Anday, Yakup Kadri Karaosmanoğlu (1889-1974), Yahya Kemal Beyatlı (1884-1958), Reşat Nuri Güntekin(1889-1956)…
6-7 Eylül 1955’te akşam teknelere doluşan kalabalık Adalara gelmiş, birçok yeri yıkıp ev ve iş yerlerini yağmamıştı. 1964 Kararnamesi Kıbrıs’ta bozulan dengeler Yunan uyrukluların ülkeyi terk etmesi istenmesi, 1974 Türkiye - Yunanistan gerginliği maalesef kaygılara yol açmış, birçok Rum ve Ermeni’nin ülkeden göç etmesine sebep olmuştu. Rum toplumunun yoğun göçünün çok kültürlü ve renkli Adalarda büyük bir boşluk yarattığı bir gerçektir. Büyükada’nın börekçisinden balıkçısına, tatlıcısından eğlence mekanlarına Rum vatandaşların yaptığı katkı eşsizdir.
Kışın nispeten sakin olan Büyükada yazın günübirlik ziyaretler ve yazlığa gelenlerle kalabalıklaşır. Adada otomobil yasağı olduğu için buraya gelenler fayton ya da bisiklet kullanarak istedikleri yerlere giderler. Her evde bulunan bisiklet bugün yerini elektrikli bisikletlere ya da motorsuz taşıtlara bırakmak üzere.
Büyükada’nın bilhassa Türk Yahudi Toplumu üzerinde önemli etkileri bulunur. Öğrencilerin yaz tatili gelse de bir an evvel gitsek dediği, birçoğumuzun bisiklete binmeyi, misket oynamayı öğrendiği, şehirde yapamadığımız şekilde günümüzü sokakta geçirdiğimiz, gittiğimiz ilk gece kulübünün, en iyi dostlarımızı edindiğimiz, ilk aşkımızı yaşadığımız, muhtemelen hayat arkadaşlarımızla tanıştığımız yer Büyükada.
Günümüz Büyükada’sı her ne kadar geçmişini hasretle anmakta ise de, hayatımızdaki önemini hâlâ koruyor.
Paylaştığım bilgiler için Aya Nikola’da bulunan Büyükada Müzesine teşekkür ederim.
Sara Kohen’in objektifinden Büyükada için linke tıklayınız
