6 Aralık Pazar : Mucizeye inanmak ve ilan etmek; Hanuka

Tora, Peygamberler Kitabı ve Yazıtlar’da yer almayan, daha sonra Rabi’ler tarafından uygulamaya konulan Hanuka Bayramı’nda gerçekleşen, esas iki mucizeden söz edilir.

Birinci mucize, Yahudilerin dini gereklerini yerine getirmelerini engelleyip, Yunan kültürüne asimile etmeye çalışan Suriye-Yunan Kralı Antiyohus Epifanes’in kalabalık, güçlü ve donanımlı ordusuna karşı, sayıca az (bir yoruma göre 12-13 kadar genç Yeşiva öğrencisi) ve ilkel silahlı olan Makabiler’in Tanrı’nın Yardımı, Tanrı’ya olan inanç ve güvenleri ile Tanrı Adına aklın alamayacağı bir zafer kazanmalarıdır.

İkinci mucize ise, Yahudilerin,  Bet Amikdaş’ı tekrar Tanrı Hizmetine adamak amacıyla Menora’yı yakmak için, Kutsal Tapınak’ta bir küçük kap, bir gün yetecek kadar kutsiyeti bozulmamış yağ bulabilmeleridir. O küçük kap yağ, tam sekiz gün boyunca yanmaya devam eder. Koen’ler o arada yeni kutsal yağı hazırlayabilirler.

Antiyohus’un yönetimindeki Suriye-Yunan askerleri, Yahudilere Brit-Mila (sünnet), Şabat’ın korunması, Roş Hodeş (Yeni Ay’ın ilan edilmesi ve kutsanması) ve özellikle de Tora öğrenimini yasaklar. Amaç, Yahudilere Tora’yı unutturmak ve farklı konumlarını ortadan kaldırmak, diğerleri gibi olmalarını sağlamaktı.

 Çoğu ulus, büyük askeri zaferlerin yıl dönümlerini; resmigeçitler, havai fişekler ve vatanseverlik taşan konuşmalarla kutlayarak anar. Hanuka’da elbette deneyimsiz, ilkel silahlı, sayıca çok az  ve sivil Yahudi kuvvetin, güçlü silahlara sahip kalabalık Yunan ordusuna karşı verdiği kahramanca savaş ve kazanmış olduğu benzersiz zafer hatırlanır. Fakat Hanuka’da asıl önemle vurgulanan askeri zafer değil, Menora mucizesidir.

Bu mucizenin anısına, Hanuka’yı resmigeçitler ve çarpıcı havai fişeklerle değil, kandil ateşlerinin sakin ve yumuşak pırıltılarıyla kutlarız.

HANUKA DEYİNCE

Geleneksel Hanuka yiyecekleri

Hanuka’da çoğunlukla yağda kızarmış yemekler tercih edilir.

Neden- Bir günlük yağın mucize eseri sekiz gün yanmasını hatırlamak için.

Latke- Rendelenmiş patates, yumurta, soğan ve un karışımıyla yapılan bu patates gözlemeleri (Yidişçe latke, İbranice levivot) sıcak olarak, elma sosu veya krema ile servis edilir.

Sufganiya- Ponçik tarzı bir tatlı olan sufganiya, kızgın yağda kızartılır, daha sonra pudra şeker ve/veya tarçına batırılarak servis edilir. Sufganiya, özellikle İsrail’de çok popüler olup, Hanuka başlamadan bir ay öncesinden itibaren sokaklarda satılmaya başlanır.

 Hanuka’da bazı geleneklere göre sütlü yiyecekler ve peynir yenilir.

Neden- Haşmonaylar’dan dul Yeudit, komutan Holofernes’e kendi yaptığı peynirden hatırı sayılır bir miktarda yedirip onun susamasını sağlar, susuzluğunu da bol şarapla giderir. Bu şekilde sızıp kalan komutanın kılıcını alıp onu öldürür. Başlarında komutanları olmayınca şaşkına dönen Suriye-Yunan orduları, bu şekilde kolayca bozguna uğratılır. Bu kahraman Yahudi kadının hatırasına Hanuka’da sütlü tatlılar ve özellikle peynir yenilir.

  Çocuklara  Hanuka parası  verilir

Neden-  Hanuka’da çocuklara para verip, onlara bunun bir kısmını Tsedaka (bağış) olarak vermeleri öğretilir ve/veya hediyelerle bayram coşkusunu hissetmeleri sağlanır. İsrail ve ABD gibi bazı ülkelerde bu amaçla içi çikolatalı altın veya gümüş paralar çocuklara dağıtılır.

 Hanuka’nın simgesi topaç

 

Neden- 4. Antiyohus’un yönetimindeki Helenistik Suriyeli askerler Tora öğrenimi yasaklar. Yahudiler, kültürlerini ve geleneklerini devam ettirebilmek için Tora öğrenimini, askerlerin dikkatini çekmeyecek şekilde sürdürürler. Bir araya gelip Tora üzerinde çalışırlarken, aniden bir baskın olduğunda, hemen yazıları saklayıp, yanlarındaki topaçları çevirirler. Askerler de onların topaç oynamak için bir araya geldiklerini zanneder ve onları rahat bırakırlar.

Hanuka Bayramında, bu yolla Tora öğrenimine devam eden kahraman çocukların anısına topaç çevrilir. Sevivon, Dreidel isimleriyle de anılan Hanuka topacının özelliği, dört kenarında da İbranice harflerin bulunmasıdır. Nun, Gimel, He, Şin harfleri, “Nes Gadol Haya Sham/ Orada Büyük Bir Mucize Gerçekleşti” sözlerinin baş harflerinden oluşur.  İsrail’deki sevivonlarda ise Nun, Gimel, He, Pe.  ‘Pe’ harfi poh=burada anlamında ve Nes Gadol Haya Poh – ‘Burada büyük bir mucize gerçekleşti’ cümlesini ifade eder.

Hanukiya ve mumlar

Hanukiya: Hanuka mumlarını yakmakta kullanılan dokuz kollu şamdandır.

Hanukiya’nın yeri: Pirsume nisa- Mucizeyi ilan etmek, herkesin mucizeye şahit olabilmesi, bizim mucizeye olan inancımızı ve gerçekleşen kurtuluş için Tanrı’ya şükran duyduğumuzu göstermek için, en ideal şekil, dışarıdan görülebilecek şekilde pencere önüne konulmasıdır. Başka bir şekil de, kapıdan içeri girerken hemen girişin soluna konulması, bu şekilde eve girerken sağda Mezuza, solda Hanukiya mitsvalarıyla çevrili olunmasıdır.

Hanukiya’yı yerleştirirken, o yerin evin en güzel ve görünür yeri olmasına dikkat edilmelidir. Hanukiya, mucizeye herkesin şahit olması amacını taşırken esas odak noktası, kendi ailemizi de bayram,  mucizeler, Tanrı’nın Gücü ve İyiliği hakkında doğru şekilde bilgilendirmek olmalıdır.

 Hanukiya’yı yakma zamanı: Hanukiya (Şabat öncesi harici), her gün yıldızlar çıktıktan sonra tüm aile bir aradayken yakılır. Mumlar (veya yağ) en az yarım saat yanacak miktarda olmalıdır. Hanukiya herhangi bir sebepten gecenin başında yakılamadıysa, akşam yatana kadar yakılabilir. Sabah seher vaktine kadar yakılamadıysa, berahasız olarak akşama kadar yakılabilir.

 Hanukiya mumlarının dizilişi: Mumlar, İbranice gibi, yakana göre, en sağ uçtan başlayarak ve her gün mum sayısını birer tane artırarak sola doğru dizilir ve Şamaş mum kendi özel yerine yerleştirilir.

Her gün mum sayısı birer tane artırılır. Örneğin, ikinci gece, (yakana göre) Hanukiya’nın en sağ ucundaki mum konulur, sonra onun soluna ikinci gecenin mumu yerleştirilir, sonra Şamaş mum.

 Hanuka mumlarının yakılış sırası: Mumları yakarken, dizilmiş olan mumlardan (yakana göre) en soldaki mum ile başlanılır ve o mumun sağına doğru ilerleyerek yakmaya devam edilir.

Mumlar birbirlerine çok yakın olmamalıdır, birbirlerine değerek eritmemeli, fitilleri birleşerek meşale tarzı bir ışık oluşturmamalıdır.

Hanuka mumlarının hepsi eşit düzeyde düz bir sıra halinde yakılır, biri daha yüksekte veya daha alçakta durmaz. Sadece Şamaş (bekçi) mumun yeri farklıdır ve İstanbul Sefarad geleneklerine göre, en sonda yakılır.

 Her gece önce yeni günün mumu yakılır. Bet Amikdaş kurtarılıp temizlendikten sonra bulunan yağ, sadece bir gün yetecek miktardaydı. Yağın yanmaya devam ettiği her yeni gün, yeni bir mucize idi. Mumlar yakılırken de, her gece; önce o gün olan yeni mucize kutlanılır,  bu yüzden ‘önce’ o geceye ait olan mum yakılır. Daha sonra, önceki gecelerin mumları yakılır.

 

 

 Hanuka ışığının amacı: Hanuka mumlarının ışığı, Hanuka mucizesini hatırlamamızı ve Tanrı’ya olan şükran ve övgülerimizi dile getirmemizi simgeler. Sekiz gece boyunca bu mucizeleri tekrar tekrar yaşatır. Mumların bu amacını belirgin ve net bir şekilde ortaya koyabilmek için Hanuka mumlarının ışığı, aydınlatmak veya başka bir amaç için kullanılamaz. Hanukiya yanarken mutlaka odada başka bir ışık açık bırakılır.

 Cuma akşamı Hanukiya nasıl yakılır?

Cuma akşamüstü, önce Hanukiya yakılır. Bu yıl 11 Aralık Cuma günü Hanuka mumları en son 16.10’da ve Şabat mumları da en son saat 16.21’de yakılır. Hanukiya mumlarının veya yağının, akşam olduktan sonra yarım saat daha yanacak şekilde ayarlanması gerekir.

 Cumartesi akşamı Hanukiya nasıl yakılır? Şabat çıkışında, İstanbul adetlerine göre, önce Avdala (Şabat’ın bitişi ve yeni haftanın karşılanması) yapılır, sonra Hanukiya yakılır.

 Ancak (Motsae Şabat-Şabat’ın bitiminden sonra)  önce Hanukiya yakılıp sonra Avdala yapılırsa da hata değildir.

  HANUKA TÖRENİ

Her gün yıldızlar çıktıktan sonra (sadece cuma, gün batmadan), bütün ev halkı Hanukiya’nın etrafına toplanır.

  Her gece mumları yakmadan:

1. Vii Noam: “Vii noam ad. elo-enu alenu umaase yadenu konena alenu umaase yadenu koneneu- Tanrı’mızın lutfü, iyiliği üzerimizde olsun. Ve Tanrı’mız, yaptığımız işleri, yükseklerdeki uygun mekânlara yerleştirsin. Ve bu şekilde, yaptıklarımız bizim için sağlam olsun ve ayakta kalsınlar.”

 2. Leadlik Ner Hanuka: “Baruh Ata Ad. Elo-Enu Meleh Aolam Aşer Kideşanu Bemitsvotav Vetsivanu Leadlik Ner Hanuka- Bizleri mitsvaları ile kutsayan ve bizlere Hanuka mumlarını yakma mitsvasını veren Evrenin Efendisi Tanrı’mız, Sen Mübareksin.”

3. Şeasa Nisim Laavotenu: “Baruh Ata Ad. Elo-Enu Meleh Aolam Şeasa Nisim Laavotenu Bayamim Aem Bazeman Aze- Atalarımıza o günlerde yılın bu vaktinde mucizeler yapan, Evrenin Efendisi Tanrı’mız, Sen Mübareksin.”

 4. Şeeheyanu: (sadece mumların yakıldığı ilk gece söylenir) “Baruh Ata Ad. Elo-Enu Meleh Aolam Şeeheyanu Vekiyemanu Veigianu Lazeman Aze - Bizi yaşatan, ayakta tutan ve yılın bu vaktine eriştiren Evren’in Efendisi, Tanrı’mız, Sen mübareksin.”

Not:  İlk gece Hanukiya’yı yakmayı unutan bir kişi, mumları bu sene ilk olarak ne zaman yakarsa,  Şeeheyanu berahasını da o gün söyler.

 Birinci mum yakıldıktan sonra; aşağıdaki pizmonlar (nakaratlı dinsel şiir) söylenerek, o geceye ait mumlar yakılmaya devam edilir.

 Anerot Alalu:

“Anerot Alalu Anu Madlikin Al Anisim, Veal Apurkan, Veal Agevurot, Veal Ateşuot, Veal Aniflaot, Veal Anehamot, Şeasita Laavotenu Bayamim Aem Bazeman Aze Al Yede Koaneha Akedoşim Vehol Şemonat Yeme Hanuka, Anerot Alelu Kodeş En, Veen Lanu Reşut Leiştameş Baen, Ella Lirotan Bilvad, Kede Leodot Lişmeha Al Niseha Veal Yeşuoteha Veal Nifleoteha.”

 “Bizler bu mumları, eski günlerde bu dönemde atalarımızın hatırına kutsal Koenlerinin aracılığıyla gerçekleştirdiğin yaptığın mucizeler için, kurtuluşu sağladığın için, kahramanlıkların için,  (onları) kurtardığın için, gerçekleştirdiğin harikalar için, (onları) teselli ettiğin için yakıyoruz.

 Bu mumlar, Hanuka’nın sekiz günü boyunca kutsaldır. Onları kullanmaya hakkımız yok, onlara sadece bakabiliriz.

Gerçekleştirdiğin mucizeler, olağanüstü olaylar ve (halkını) kurtardığın için Ad’ına teşekkürlerimizi sunmak üzere.”

 Mizmor Şir Hanukat Abayit (30. Mezmur):

 “Mizmor Şir Hanukat Abayit Ledavid. Aromimha Ad. Ki Dilitani, Velo Simahta Oyevay Li Ad. Eloay, Şivati Eleha Vatirpaeni: Ad. Eelita Min Şeol Nafşi, Hiyitani Miyaredi Vor: Zameru L’Ad. Hasidav, Veodu Lezeher Kodşo: Ki Rega Beapo Hayim Birtsono, Baerev Yalin Behi, Velaboker Rina: Vaani Amarti Beşalvi, Bal Emot Leolam: Ad. Birtsoneha Eemadta Leareri Oz, İstarta Paneha Ayiti Nival: Eleha Ad. Ekra, Veel Ad. Ethanan: Ma Betsa Bedami, Beridti El Şahat Ayodeha Afar Ayagid Amiteha: Şema Ad. Vehoneni, Ad. Eye Ozer Li: Afahta Mispedi Lemahol Li, Pitahta Saki Vateazereni Simha: Lemaan Yezamerha Havod Velo Yidom, Ad. Eloay Leolam Odeka.”

 “Kutsal Tapınak Bet-Amikdaş’ın hizmete açılışı için David’in kompoze ettiği şarkılı bir mezmur:

Seni yücelteceğim, Tanrı’m çünkü  Sen beni  diplerden çekip kurtardın ve düşmanlarımın sevinmesine izin vermedin.

Tanrı’m Sana seslendim ve bana şifa verdin.

Tanrı’m, Sen ruhumu ölüler diyarından çıkardın ve uçuruma düşmeme izin vermedin.

Tanrı’ya şarkılar söyleyin (siz) O’na bağlı olanlar ve O’nun kutsal İsmi’ne şükredin, çünkü öfkesi yalnızca bir an sürer, ama iyiliği tüm bir yaşam boyunca devam eder.

Akşam ağlayarak uyuyakalsam (bile) sabah sevinçle kalkarım.

Sakinken demiştim ki, ‘Asla sarsılmayacağım. Ancak Tanrı’m (yalnızca) Senin iyi niyetindi benim büyüklüğümü kuvvetle tutan.

Yüzünü benden gizlersen dehşete düşerim.

Seni çağırırım Tanrı’m ve Efendimedir yakarışlarım.

 Ölümüm Sana ne kazandırır mezara indiğimde?

Toz, Seni tanır mı, Senin gerçeğini ilan eder mi?

 Tanrı’m dinle (beni) ve bana lütfet. Tanrı’m bana yardım et.

Yasımı bir sevinç dansına dönüştürdün, çulumu çıkarttın ve beni neşeyle sardın. Böylece ruhum Sana şarkı söylesin ve asla susmasın diye.

Tanrı’m Sana sonsuza dek teşekkür edeceğim.”

 

HANUKA VE YAHUDİ KADINI 

Hanukiya yakıldıktan sonra ilk yarım saat, Yahudi kadınlarına özgün, çok özel bir zamandır. Bu zaman, kadının bir Yahudi kadını olarak; Yahudi hayatına ve Yahudi köklerine bağlılığı, etrafını güzelleştirmede ve dünyaya ışığı getirmedeki rolü üzerine yoğunlaşma zamanıdır. Alevleri seyrederek, kendi içindeki alevi ve kendisi gibi Yahudi kadınları sayesinde asırlar boyunca ayakta duran halkının alevinin gücünü hissetme zamanıdır. Yahudilik kanunlarını içeren Şulhan Aruh, kadınların Hanuka zaferi mucizesindeki büyük rolü sebebiyle onlara hak ettikleri takdiri göstermek amacıyla Hanuka kandilleri yandığı sürece kadınların iş yapmamaları kuralını getirir.

 

 

  *Katkıları için değerli Rabiler’ime teşekkür ederim.

 

Önemli Not:  Yazıda kısa bir özet olarak verilmiş olan bilgiler, okuyucuya konu hakkında fikir vermek amacıyla; Chanukah: 8  Nights of Light, 8 Gifts for  the Soul, GÖZLEM’den – El Gid Para El Pratikante, Yahudilik Ansiklopedisi, Sidur kol Yaakov, Teilim/Zebur  kitaplarından;  “Haftanın Peraşası grubunun 5768/2007 Hanuka Özel kitapçığından, UÖMO Yahudi Eğitimi Kitabı (Marco Schliachter) ve www.chabad.org,  http://judaism.about.com, www.jewfaq.org sitelerinden derlenerek hazırlanmıştır.  Cemaatlerin farklı gelenekleri ve uygulamaları olabildiği için özel günler ve uygulamalar hakkında en doğru ve detaylı bilgiler için, cemaatin