23 Şubat, İsrailli efsane şarkıcının ölümünün 25. yılına işaret etti. Haza, Yemenli Yahudi kökenlerini müziği aracılığıyla kucaklamış ve özellikle ABD´de olmak kaydıyla, geniş bir dünya dinleyici kitlesiyle iletişim kurabilmişti.
Ofra Haza 19 Kasım 1957’de Tel Aviv’de doğdu, 23 Şubat 2000’de Ramat Gan’da hayatını kaybetti. Geleneksel Yemen ve Yahudi halk unsurlarını günümüz pop müzik trendleriyle harmanlanmasıyla tanınan bir İsrailli şarkıcı ve pop yıldızıydı. Ofra Haza, müzikle ilgili eğilimlerini, Yemen’de profesyonel olarak şarkı söyleyen annesi Shoshana’ya atfetmekteydi. Ofra, Yemenli ailenin dokuz çocuğundan tek İsrail’de doğanıydı. Doğunun Madonna’sı olarak bilinen Haza, 1983 Eurovision Şarkı Yarışması’nda İsrail’i temsil etti ve 42 yaşında AIDS ile ilgili trajik ölümüne dek, ulusal ve uluslararası varlığını sürdürdü.
Müzik hayatının başlangıcı
Haza, kültürlerin ve geçmişlerin bir araya geldiği bir yer olarak bilinen işçi sınıfı mahallesi olan Tel Aviv’in Hatikva semtinde doğdu. Yemen’den İsrail’e ‘Sihirli Halı Operasyonu’ (1949-50) kapsamında havayolu ile getirilen yaklaşık 50 bin Yemenli Yahudi arasında yer alan ebeveynleri, onu sekiz kardeşiyle birlikte zengin Yahudi-Yemen müzik geleneğinde büyüttü. Yemen’de profesyonel şarkıcı annesi, Haza’yı çocukluğundan itibaren yerel koroda şarkı söylemeye ve Hatikvah Quarter Theatre Workshop adlı gruba katılmaya teşvik etti. 1973’te Haza, atölyede ilk hit parçası olan ‘Ga’agu’im’i seslendirdi. 1974’te Mizrahi Müzik Festivali’nde ‘Shabbat ha-Malkah’ şarkısını seslendirmesi için davet edildi ve bu şarkı ona Mizrahi (Ortadoğu) Yahudi topluluğu içinde beğeni kazandırdı. Çeşitli televizyon ve radyo programlarına çıktıktan sonra Haza, 18 yaşında ilk albümünü çıkardı. İsrail Savunma Kuvvetleri’ndeki zorunlu hizmetini tamamladıktan sonra, şarkıcılık kariyerine devam etti.
Haza, Hatikvah Quarter Theatre Workshop’un yönetmeni Bezalel Aloni, söz yazarı ve menajerinin ikili rolünü üstlenene kadar kendisiyle çalışmaya istekli söz yazarları bulmakta zorlandı. Aloni’nin yardımıyla, Haza’nın şöhreti hızla büyüdü. Yemenli müzik mirasını, Beatles ve Elvis Presley’den aldığı ilhamla harmanlayarak, yeni ve benzersiz bir pop müzik türü yarattı. İlk şarkı sözleri, hem muhafazakâr ve geleneksel toplumda yolunu bulmaya çalışan bir kadın, hem de her taraftan ayrımcılıkla karşılaşan bir Mizrahi Yahudi’si olarak verdiği mücadeleleri dile getirdi.
Müzik ve film kariyeri
Haza kariyeri boyunca yaklaşık iki düzine albüm ve single yayınladı. İlk albümleri pek başarılı olmasa da 1979’da ‘Shlagger’ filminde seslendirdiği ‘Shir ha-Frichah’ adlı şarkı, çıkış hiti oldu. 1980’lerde İsrail’in en iyi sanatçılarından biri oldu. Haza, 1983 yılında Eurovision’da İsrail’i temsil etmek üzere seçildiğinde uluslararası sahneye adım attı. Ehud Manor ve Avi Toledano’nun yazdığı ‘Chai’ adlı şarkısıyla ikinci oldu. Sonraki albümü ‘Shirei Teiman’ (1984) uluslararası şöhret sağladı. ‘Shaday’ adlı İbranice ve İngilizce karışık albümü (1988), bir milyondan fazla sattı. Haza, ABD turnesinde ‘Desert Wind’ (1989) ile başlayan, yalnızca İngilizce müziklerden oluşan albümler kaydetti. 1993’te ‘Kirya’ ile dünya müziği albümü dalında Grammy adaylığı kazandı. ‘Mısır Prensesi’ (1998) adlı animasyon filminde Hz. Musa’nın annesi Yochevet’i seslendirdi; ‘American Psycho’ filminin müziklerine Im Nin’alu ile katkıda bulundu.
Kişisel yaşamı
Haza, İsrail müziğinin elçisi olarak uzun yıllar geçirdi. Özellikle müziğindeki dini alt tonlar, temiz kamu imajı ve genel olarak iyi ilişkileriyle tanınıyordu. 1987’de Haza ve menajeri Aloni’yi taşıyan küçük bir uçağın çöle düşmesine rağmen kazayı hasarsız atlatmaları, İsrail’de büyük sevinç yarattı. Haza, 1997’de Tel Aviv’de evlendiği Doron Aşkenazi’ye âşık olana dek bir sevgilisi yoktu. Haza, Şubat 2000’de hastaneye kaldırıldı ve 13 gün sonra AIDS ile ilgili organ yetersizliğinden vefat etti. Hayranları, olumsuz çağrışımları olan bu hastalıkla temiz kamu imajını uzlaştırmak için sanatçının ölümünden sonra mücadele etti. Bazıları, bir yıl sonra aşırı dozda uyuşturucudan ölmesi nedeniyle eşinin HIV bulaştırdığını ileri sürdü2.
Ünlülerin anıları
1980’lerin sonlarına doğru Hollywood’da bulunan Kathleen Beller, evinin üst katındaki eşi müzik prodüktörü Thomas Dolby’e giderek, ülkeye henüz gelmiş ve onlarla birkaç hafta kalacak olan Haza ile çalışmaya başlamasını önerdi. Kathleen, düşüncesini şöyle dile getirmişti: “Evi dolduran sesi duydum. Ses adeta ışık saçıyordu.” Bu izlenimi halen John Hopkins Üniversitesinde bir müzik profesörü olan Dolby dile getirmişti. Dediğine göre, Kathleen’in eşi odanın arkasında bir opera sanatçısı olduğunu sanmıştı. Halbuki sadece girişte lirikleri seslendirmek için oturan şarkıcı, İsrail’in bir pop yıldızı Ofra Haza idi.
Kariyerinde ilerlemeler kaydeden Haza, Amerika’ya gelerek, ana dilinden başka dillerde de albümler kaydetmeye başladı. ‘Desert Wind’ adlı Dolby koprodüksiyon albümü, Haza’nın İngilizce, Yemenli kökenini onurlandırmak için Arapça ve Aramice olarak kaydettiği albümlerden sadece biriydi.
Dolby, ‘Desert Wind’ albümündeki ‘Fatamorgana’ adlı şarkının kaydedilmesi sürecinde Haza’ya annesinin Tel Aviv’e geri gelmesini ve şarkıya dâhil ettiği bazı lirikleri söylemesini telkin etmişti zira Haza, Colby’e geleneksel bir Yemen tekniğinden bahsetmişti. Bu tekniği ise Shoshana kullanıyordu. Colby, şöyle dedi: “Onun şarkının makamında söylenmesini mümkün kıldık ve tam da yerine oturdu; bu çok etkileyici bir andı.”
Hollywood'da iken Haza, ayrıca film müziklerinde -‘Dick Tracy’ ve animasyon filmi ‘The Prince of Egypt’te- de şarkı söyledi.
Kentte geçirdiği ilk günde, Haza kendini bir turist gibi hissediyordu; Universal Studios ve Santa Monica plajını ziyaret etti. Dolby; Haza’nın Rodeo Drive’a heyecanla alışveriş için gittiğini, sadece bir çift sneaker satın aldığını ve bunların daha sonra hep yepyeni göründüğünü, zira Haza’nın bunları sürekli cilaladığını kaydetmektedir.
Menajeri Bezalel Aloni’nin anıları
Menajeri Bezalel Aloni’nin ifadesiyle, Haza Los Angeles’te yaşamaktan mutluydu ancak İsrailli kimliğini koruyordu. Aloni Haza’nın düzenli bir şekilde ebeveynlerini aradığını ve ülkesine dönmeye can attığını zikretmekteydi. Nitekim Haza bunu yaptı ve 1997’de de evlendi ve tam üç yıl sonra da henüz 42 yaşındayken vefat etti. Bu haber, İsraillilerde şok etkisi yaptı. Bazı kaynaklara göre Haza’ya hastalık, madde bağımlısı eşi Doron Ashkenazi’den bulaşmıştı.
Çok sevilen bir şahsiyetin, saf bir sesin, Tel Aviv Hatikvah yöresinden 25 yaşındayken mütevazı bir başlangıçla dünya sahnesine gelerek, ülkesine ‘Chai’ (Canlı) adlı şarkısıyla prestijli Eurovision Yarışması’nda (1983, Münih) ikincilik kazandıran bu sıcak tebessümlü cana yakın insanın, kariyer ve yaşamının bu şekilde bitmesi, adeta bir darbeydi.
Haza’nın İsrail’de kaydettiği en büyük üç albüm ‘Adama’ (Dünya), ‘Shirei Moledet’ (Anayurdun Şarkıları) ve ‘Yamim Nishbarim’ (Kırık Günler), milliyetçi, maneviyatçı romantik aşk ve arzu güdümleriyle doludur. Bunun haricinde ‘Fifty Gates of Wisdom’ (ayrıca Yemen Şarkıları adını taşır) ve ‘Shady’ (Tanrı’nın adlarının birisi), Yemenli geleneği ile Batı’nın dans tempolarını kaynaştırarak Haza’nın uluslararası iletişimini genişletti. ‘Kirya’ bir Grammy adaylığı ve İsrail’de birincilik aldı; ‘Don Was’, Haza’nın Iggy ile düeti olan ‘Pop on Daw Da Hiya’nın prodüksiyonunu gerçekleştirdi.
Her şarkıyla beraber, Haza daha da olgunlaştı ve Aloni’ye göre tiyatro grubunda her gösteride sahneye çıkıyordu. Kısa bir müddet sonra bir şarkı yarışmasından evvel Aloni gösterinin prodüktörü ile konuşarak, koruması altında bulunan Haza’yı övdü; Haza içeri girmek üzere Ogenya ile birlikte bir arabanın içinde bekliyordu. Haza içeri girdi ve ‘The Sabbath Bride’ı söyledi. Prodüksiyonu gerçekleştiren güldü ve Haza’nın temsile katılabileceğini onaylamak için “Okey, okey!” dedi. Bu olayları anımsayan Aloni, “Dinleyiciler şarkıya bayıldı. Haza birinciliği kazandı. Bu, Yeruşalayim’de gerçekleşmişti. Onun ilk ulusal gösterisiydi. İnsanlar, onun hakkında yazılar yazmaya başladı.”
İleriki dönemde, Haza’nın bu yüksek meziyeti sayesinde, şarkıcı ve Aloniler dünya çapında ün saldı. Aloni; 1986’da Arjantin’in Dünya Kupası’nı kazandığı zaman Rio Janerio’da bulunduklarından ve üçünün sokak kutlamalarına katıldıklarından bahseder. Bir seferinde de Tokyo Müzik Festivali’ne katılmışlar ve organizatörlerin onurlandırması sayesinde, adlarını hatırlamadıkları Britanyalı müzisyenlerin yanında ve birinci sınıfta oturmuşlardı.
Aloni şunları ekledi: “Uçaktan indik ve bir sürü insan verdi. Ofra dedi ki, ‘Vay, İngilizleri bekliyorlar.’ Tahmin edin gerçekten kimi bekliyorlardı: Ofra Haza!”
“Her zaman şunu söylerdik: Kim bilebilirdi ki, bu müzik bizleri Hatikva yöresinden bu yörelere taşıyacaktı? Bunlar ne denli güçlü tecrübelerdi!”
Aloni, Haza’nın beklenmeyen ölümü nedeniyle üzgün ve yaslıydı. Haza’nın, “küçük bir kızın annesi olmayı” düşlediğini belirtti.
Ve adeta Haza’nın ‘Earth’ albümündeki ‘Someone Who Always Walks Beside Me’ başlıklı nefis baladını özetlercesine, Aloni şunları ekledi: “O her zaman şöyle derdi: Tanrı beni koruyacak.”
Frank Peterson: “Haza çok etkileyiciydi”
1997’de şarkıcının ‘Ofra Haza’ albümünü -ki bu son albümüydü- Hamburg, Almanya’daki stüdyosunda yapan Frank Peterson, Haza’nın ‘gerçekten güdüm sahibi olduğunu, profesyonel olduğunu ve gerçekten iyi ve çok etkileyici olduğunu’ söylemişti. Peterson’a göre, çift, Haza’nın Hamburg’a yaptığı beş seyahatindeki yaklaşık 25 günlük sürede hızlı ve verimli bir çalışma göstermişti. Haza’nın ölümünden bir sene sonra Peterson, “Hâlâ onu gerçekten özlüyorum. O, unutamayacağınız büyük çalışma deneyimlerinizin birisiydi” dedi.
Albümleri: Shaday (1988), Ofra Haza (1997), Yemenite Songs (1984), Adamath (Earth), Kirya (1992), Desert Wind (1989), Shirey (Moledet), Broken Days (1986), Temptations (1982), Forever (2008), My Soul (1994), Hai (1983), Shirey Moledet 3 (1998), Warm Home (1984), Al Ahavot Shelanu (1980), Bo Nedaber (1981), Im Nin Alu (1988), At Montreux Jazz Festival (1998), Shirey Moledet 2 (1985), Shirey Moledet A-B (1989), Li Yeladim (1982), Shirey Moledet C (1987), Greatest Hits, Volume 2 (2004), Show Me (1997), Latet (2013), Love Song (2017), Yemenite Love (1988), Music History (2001), 5 Tracks (1989)3.
Kaynakçalar:
1 National Library of Israel, “When Ofra Haza Took America by Storm”, 20.02.25, Hilel Kutler; [email protected]
2 https:www.britanica.com
3 Google, “Ofra Haza Albümleri”
