CNBC-e’de yayınlandığı yıllarda tutkunu olduğum 1990’ların komedi dizisi Seinfeld, Netflix’te gösterilmeye başlayınca bütün bölümleri tekrar arka arkaya izlemeye başladım. Aradan geçen onca yıldan sonra, biraz da unutmanın da etkisiyle aynı keyfi verdi. Diziye adını veren Jerry Seinfeld ve yapımcı ortağı Larry David gibi iki komedi dehası, dizide insanı ve zaaflarını işleyen, bu sayede zamana karşı dayanıklı, eskimeyen bir dizi üretmişler. Öyle ki, bugünlerde ortalığı kasıp kavuran ama konusunu bilenler için acıklı olması kaçınılmaz Kulüp’ü izlememek, en azından izlemeyi ertelemek için bir bahane ve kaçış oldu.
Diziyi bu kadar sevince Jerry Seinfeld’e Wikipedia’da bakmak asgari düzeyde teşekkür ve vefa borcu oldu. Seinfeld 1954’te Brooklyn’de Yahudi bir anne-babanın çocuğu olarak dünyaya geldi. Babası Macaristan göçmeni bir ailedendi. Annesi, anneannesi ve dedesi Halepli Yahudilerdi. 1917’de ABD’ye göç etmişlerdi. O yıllarda Halep, Osmanlı sınırları içinde olduğu için göçmen kayıtlarına Türk olarak geçmişlerdi. Burası bizler için ilginç ama aile geçmişi sonra daha da ilginçleşiyor. Anneannenin annesi Garez Dayan kökleri İngilizce tabiriyle ‘exilarch’lara uzanan Dayan haham sülalesindendi.
Exilarchlar… Neydi veya kimdi bunlar? Bilgilerine çok güvendiğim iki arkadaşım da bilmiyordu. Bunun için de Wikipedia’ya baktım.
Exilarch, Partlar (Parthians), Sasaniler ve Abbasiler dönemlerinde, Moğollar 1258’de Bağdat’ı ele geçirene kadar, günümüzde Irak sınırları içindeki Mezopotamya bölgesindeki Yahudi toplumunun liderlerine verilen isim. Exilarchlar evrensel kapsamda Yahudi toplumları tarafından Kral David hanedanının varisleri olarak, Pers saray efradı nezdinde de hem dini otorite hem de asiller olarak görülürlerdi.
Sasaniler döneminde exilarchlık Doğu Hıristiyanlık Kilisesinin özerk veya bağımsız ‘Catholicos’larına eşdeğer bir konumdu. Exilarchlar bu konumlarıyla dini mahkemelerden, Yahudilerden toplanacak vergilerden, Babil Talmud okullarının yönetim ve finansmanından ile sürgündeki yoksul ailelere yardımlardan sorumluydu.
Exilarchlık, köklerinin Kral David’e kadar izlenebildiği bir sülalenin aile içi devreden kalıtsal bir mevkiiydi. Bunlara ilişkin ilk belgeler Babil’in geç Part İmparatorluğuna denk gelen dönemine rastlar. Bu mevki ilk olarak 2. yüzyılda görülür; Partlar ve Sasaniler gibi farklı Pers hanedanlıkları altında 6. yüzyıla kadar sürer.
5. yüzyılın sonu, 6. yüzyılın başında Exilarch Mar-Zutra II ömrü kısa süren bağımsız bir devlet kurar ve yedi yıl boyunca Tigris Nehri kıyısındaki Mahoze veya Arapça Al-Mada’in şehrinden yönetir. Nihayetinde Pers Kralı tarafından yenilir, sonucunda exilarch mevkii bir süreliğine önemini kaybeder. 7. yüzyılda Arap Halifeliği Abbasiler döneminde tekrar eski önemini kazanır ve bu mevkiye atamalar Arap yetkililer tarafından yapılacak şekilde 11. yüzyıla kadar devam eder.
Exilarch mevkiinin otoritesi 825’te Abbasi Halifesi Al-Ma’mun’un on kişiden oluşan her grubun ayrı olarak örgütlenmesine izin veren fermanıyla zorlanır. Bu fermanla Sura ve Pumbedita şehirlerindeki Talmud okullarının başkanları ‘gaon’lar exilarchlıkla güç ve etki rekabetine girer. İleride bu durum Karaylarla Rabinik Yahudilik arasındaki daha büyük ayrılığa etki yapacaktır.
Exilarch, ‘sürgünün başı veya lideri’ anlamına gelen İbranice Rosh Galut’un Yunan-Latin türevi. Aramice ‘Reysh Galuta’ veya ‘Resh Galvata’, Arapça Raas al-Galut olarak geçiyor. Sürgündeki Yahudiler de ‘golah’ ve ‘galut’ olarak tanımlanıyor.
2. yüzyıldan öncesi için bu mevkiden bahseden belgeler yoksa da MS 803 yılından kalma Seder Olam Zutta isimli anonim güncede exilarch mevkiinin Yeruşalayim’in MÖ 597’deki ilk işgalinin ardından Kral Jeconiah ve saray efradının Babil’e sürgün edilmesiyle başladığı, Yuda Krallığının MÖ 587’de yıkılmasını takip eden sürgünler zamanında güçlendiği iddia edilir.
Abbasiler döneminde ‘mühür sahibi olma’ yetkisi sadece exilarch ve gaonlar’da vardı. Halifenin yetkisi altında, halifelikteki Yahudiler arasında en yüksek mevkiler olarak büyük güçleri vardı. Mühür sahibi olma sadece toplum içi meselelerde değildi, yetkileri Müslümanlar tarafından da tanınırdı. Dönemin Yahudi gezgini Benjamin de Tudela şöyle naklediyor: “[Halifelikteki bütün Yahudilerin] başında ‘esaretteki bütün Yahudilerin başı’, Kralımız, Hisdai oğlu Daniel bulunuyor. (…) Bütün Yahudi toplumları üzerinde geçerli olacak bu göreve Islam’in Kralı Emir al Muminim’in eliyle atanmıştır.”
Wikipedia’da bunlar yazıyor. Daha geniş ve kapsamlı bilgiler başka kaynaklar mutlaka vardır. Şalom yazarı dostum Denis Ojalvo, Nuh Arslantaş’ın Abbasi ve Emevi dönemlerinde Yahudileri araştıran master ve doktora tezlerinde bunlardan bahsedildiğini söyledi.
Bugün bir milyar dolara yaklaşan servete ve çoğu Porsche olmak üzere sayısı 150’ye varan otomobil koleksiyonuna sahip, kariyerinin zirvesini Beyaz Saray’ın bahçesinde Oval Ofis’in camına vurarak içeride çalışan Başkan Obama’yı çağırdığı mizansen olarak tanımlayan, ABD’nin ünlü ve sevilen komedyeni Jerry Seinfeld’in Halepli Türk Yahudi’si büyük anneannesinin kökü exilarchlara, oradan da Kral David’e uzanan ailesinin öyküsü kısaca böyle.
Seinfeld bugün 67 yaşında ve çalışmaya ve üretmeye devam ediyor. Diziden yapımcı ortağı Larry David 74 yaşında, o da aynı şekilde aktif ve ‘Curb Your Enthusiams’le Seinfeld geleneğini sürdürüyor. Şimdi bu iki dâhinin birlikte yaptığı efsane diziye dönme ve kalan bölümleri keyifle izleme zamanı.
