Peru Yahudileri

Peru Yahudileri, çeşitli kökenlerden gelen ve yüzyıllar boyunca Peru’da yaşamış Yahudilerden oluşuyor. Peru’daki Yahudi cemaati, coğrafik kökenlerine göre üç kola ayrılıyor. Doğu Avrupa göçmenlerinin torunlarının oluşturduğu ‘Israeli Union’ isimli en büyük cemaat toplam Yahudi nüfusunun yüzde 75’ini oluşturuyor. Diğer iki cemaat ise eşit dağılımlı olarak Sefarad ve Orta Avrupa ile Alman kökenlilerden oluşuyor.

Sara YANAROCAK Kültür
26 Haziran 2019 Çarşamba

Peru’da, 1985’ten beri hahamlık görevini yürüten Arjantin kökenli Haham Guillermo Bronstein’ın anlattıklarına göre, 1970’lerde 5.200 kişiyle en yüksek nüfusa ulaşan Yahudi cemaatinin nüfusu bugün yarıya indi.

Peru Yahudi Cemaati, coğrafik kökenlerine göre üç kola ayrılıyor. ‘Israeli Union’ isimli en büyük cemaat, Doğu Avrupa göçmenlerinin torunlarından oluşuyor ve sayıları toplam Yahudi nüfusunun yüzde 75’ini meydana getiriyor. Diğer iki cemaat ise Sefarad ve Orta Avrupa ve Alman kökenlilerden oluşup, sayıları neredeyse eşit.

1970’lerin başında Perulu Yahudilerin ülkeden çıkışının sebebi, sol görüşlü askeri hükümetin başkanı General Juan Valesco’nun medyayı ve ülke endüstrisini millileştirmesiydi. 1975’te Valesco’ya darbe düzenlenince dış göç oranında azalma oldu, fakat ekonomideki sıkıntılar ve politik şiddet nedeniyle göçler 1980’lerde tekrar hızlandı.

Bronstein’a göre, en fazla dış göç, Alan Garcia hükümetinin (1985-90) döneminde yaşanan kriz sebebiyle gerçekleşti.

Aynı zamanda ‘Maoist Sendero Luminoso’ gerilla hareketiyle ülkede terörizm ve istikrarsızlıklar baş gösterdi. Her ne kadar bu terör olayları Yahudileri hedef almadıysa da, bölgedeki tehlikeli durum birçok Perulu ailenin ülkeyi terk etmesine sebebiyet verdi. Peru’da 15 yıl süren politik şiddet olayları nedeniyle 30 bin kişi hayatını kaybetti.

1973-90 arası ülkedeki Yahudilerin tam sayısı bilinmemekte, fakat Bronstein’a göre Lima’daki Yahudi okulundaki öğrenci nüfusuna bakılarak bir fikir edinilebilir. 1970’de 2.400 öğrencisi olan Yahudi okulundaki öğrenci sayısı bugün 450’ye düştü.

Bugün Peru’da, 3 bin Yahudi, ikisi Ortodoks toplam üç ana sinagog bulunuyor. Çoğunluğu Lima’da bulunan Yahudilerin, Iquitos’ta da küçük bir cemaati bulunuyor.

YAHUDİ BİR BAŞKAN

2016 yılının haziran ayında, Yahudi bir babanın oğlu, başarılı bir bankacı ve Peru eski Başbakanı Pedro Pablo Kuczynsky, Peru’da yapılan başkanlık seçimlerinden zaferle çıkmayı başardı ve temmuz ayında başkanlık görevine başladı.

Nazilerden kaçan Alman Yahudi’si bir babanın ve Fransız Protestan bir annenin oğlu olarak dünyaya gelen Pedro Kuczynsky (1938-2018), 1969 yılından beri ABD’de yaşadığı için, Perulular tarafından ‘El Gringo’ (Amerikalı) olarak anılıyor.

Perulu ‘La Republica’ gazetesinin haberine göre 2015’te ABD vatandaşlığından kendi isteğiyle ayrılan ve ülkesine geri dönen Kuczynsky, tekrar politik hayatına geri dönmüştü. Ünlü bir patoloji uzmanı ve Peru’nun önde gelen halk sağlığı yöneticilerinden olan babası Maxime, Peru’da cüzzam hastalığının sona ermesine öncülük eden kişi olarak da tanınıyordu. Maxime I. Dünya Savaşı sırasında Alman Ordusu için savaşmış, 1933 yılında ise, Yahudi olduğu için, Nazi yönetimi altındaki Berlin’den kaçarak Peru’ya göç etmişti.

Pedro Pablo Kucyzynsky, başkanlık görevinden, bazı politik nedenlerle 21 Mart 2018 yılında istifa etti. İstifasından iki gün sonra ise, 23 Mart 2018’de hayata veda etti.

PERU'DAKİ YAHUDİLERİN TARİHİ

Konversolar Peru’ya İspanyol fetihleri zamanında geldi. Başlangıçta Peru Kral Vekilliği altındaki Peru’da engizisyon aktif değildi. Fakat engizisyonların bölgeye ulaşmasıyla ‘Yeni Hıristiyan’lar yargılanmaya ve bazıları öldürülmeye başlandı. Bu dönemde kişinin kökeni ne olursa olsun sonradan Katolik dinine geçenlere Marranolar, Konversolar ve Cristianos Nuevos (Yeni Hıristiyanlar) denmekteydi.

Modern zamanlarda, II. Dünya Savaşı’ndan önce ve sonra, genelde Güney ve Batı Slavlarla Macarlardan oluşan Aşkenazlar başta Lima’ya olmak üzere Peru’ya göç etti. Bugün Peru Yahudileri, ülke ekonomisi ve politikasında önemli roller almakta.

AMAZON YAHUDİLERİ

İbranice ‘Yehudey Amazonas’, çoğunluğunu Fas Yahudilerinin torunlarının oluşturduğu Amazon Havzasındaki Brezilya ve Peru’nun Belem, Santarem, Manaus, Iquitos ve Tarapoto gibi şehirlerinde yaşayan Yahudilerdir.

Bu Yahudilerin kökenleri Amazon Havzasında 1880’lerde kauçuk patlamasıyla önce Brezilya’ya ardından Peru’ya yerleşen girişimcilere dayanır. Bu Yahudi girişimciler giderek çok zenginleşmiş, bölgede bulunan en büyük ve modern yapıları inşa etmişlerdi.

Sömürgecilik döneminden kalan kast sistemi nedeniyle bu Yahudiler Lima’daki çoğunluğunu Aşkenazların oluşturduğu Yahudi cemaatiyle hemen hemen hiç temasa geçmedi. İsrail’in verdiği desteklerle bu Yahudilerden bazıları İsrail’e göç etti. Amazon Yahudileri şimdilerde, 60-70 kişilik bir nüfusa sahip olup, Jorges Ailesine ait evin bahçesinde yapılan barakayı sinagog haline getirdiler. İçindeki Sefer Tora, Amerikalı bir çift tarafından sinagoga bağışlandı. Jorge ile eşi Rivka, her Şabat günü sinagogda yapılan duaların ardından tüm Yahudileri davet ederek hep birlikte Şabat şarkıları söyleyip, bu kutsal günü birlikte yaşatmaktalar. Gençlerin çoğu, Jorge’lerin çocukları dâhil olmak üzere İsrail’e göç etti. Rivka’nın ifadesi ile “Amazon’da Yahudi olmak, çok zor bir mesele...”

Amazon Yahudi cemaatleri: Iquitos Yahudileri, Tarapato Yahudileri, Belem ve Manaus Yahudileri olarak bölgelere ayrılır.

Belem ve Manuas Yahudilerinin bulunduğu bu yerlerde Albaz, Almescany. Assyayag, Benayon, Elaluf, Levy, Ovadia, Salem, Safdie gibi soy isimlerine çok sık rastlanır.

B’NAI MOŞE

İnka Yahudileri olarak da bilinen Bna’i Moşe (Musa’nın Çocukları), Peru’nun başkenti Lima’nın kuzeyindeki Trujillo kentinde Yahudiliğe geçmiş küçük bir grup. Bnai Moşe’lerin çoğu günümüzde, İsrail’de Yemen ve Rus Yahudileri ile birlikte Kfar Tapuah’ta yaşamakta.

Bu nüfus, İsrail’in genel Yahudi nüfusu içinde erime sürecindedir.

İNKA YAHUDİLERİ

İnka Yahudileri resmi olarak cemaate bağlı olmamasına rağmen, popüler bir cemaat olup, İspanyol ve Amerikan yerlilerinin karışımı olan Mestizolardan gelmektedir. Ataları arasında İspanyol Yahudileri bulunmazken, İnka izleri bulunur.

Cemaat 1966’da Trujillo Villanueva tarafından kuruldu. Katolik dininden Yahudiliğe geçtikten sonra yerel halk tarafından dışlanıp ayrımcılığa uğradı. Villenueva, İspanya’ya gidip, Sefarad Cemaati’nden bilgiler aldı ve geri döndüğünde hayal kırıklığı yaşamış 500 Katolik onunla birlikte Yahudiliğe geçti.

1985’te Villanueva, Menachem Mendel Schneerson ile irtibata geçmesi üzerine, isteyenlerin Yahudiliğe geçmesi için yardım etmek üzere, Rabbi Myron Zuber Peru’ya gönderildi. 1988’de Peru’ya giden Zuber bu yeni Yahudilere kaşerut ve Şabat kurallarını öğretti.

Lima cemaatinin isteksizliği nedeniyle B’nai Moşe istediği potansiyele ulaşamadı ve İsrail’e göç erme kararı aldı. Bet Din ilk olarak 1991’de 300 cemaat üyesine resmi olarak, Yahudiliğe geçme töreni düzenledi. İlerleyen senelerde bunları 200 kişi daha takip etti. Peru’daki 30 B’nai Moşe üyesi o dönemde Lima’ya taşındı fakat oradaki Yahudi Cemaati tarafından ayrımcılığa uğradı.

Peru’da iz bırakan önemli kişiler

Manuel Buchwald: Fizik ve genetik profesörü,

Eliane Karp: Eski Peru ‘first lady’si,

Pedro Pablo Kuczynsky: Eski devlet başkanı ( 2016-2018),

Maxime Kuczynsky: Hekim, halk sağlığı lideri ve Peru’da cüzzam hastalığını bitiren kişi,

Salomon Libman: Ünlü futbol oyuncusu,

Meredith Monk: Tiyatro sanatçısı,

David Waisman Rjavinsthi: Peru eski devlet başkanı yardımcısı. Parlamentoda ‘Alainza Parlamentaria’ partisinden milletvekili,

Barton Zwiebach: Fizik profesörü ve ‘String Teorisi’nin mucidi.  ‘String Teorisine Giriş’ adlı kitabın yazarı.

 

Salamon Libman

Siz de yorumunuzu yapın

Tüm Yorumları Görün