Bergama Yahudilerinin sosyal, ekonomik ve kültürel yapısı

Siren Bora

 

1861 yılında Bergama’da bir çırçır fabrikası kurulmuştu[1]. Muhtemelen bu fabrika, Galante’nin kuruluş tarihini 1860 olarak verdiği Michel Akréche’e (Mihael Akreş’e) ait çırçır fabrikası olmalı. Fabrika buharla çalışıyordu[2]. Bundan on yıl sonra yapılan ikinci fabrika ise, evlerinde dokumacılık yapan halkın isyanına yol açmış ve yıktırılmıştı. Bu sıralarda Bergama’da kırk dükkânlı geniş bir kapalı çarşı mevcuttu. Yiyecek ticaretiyle ilgili dükkânlar yanında ipek iplik, pamuklu dokumacılığı ve dericilik gelişmişti. Tuz ticareti de şehir ekonomisinde önemli bir yere sahipti[3]. 1887 yılında Moreno Korkidi’ye ait biri Bergama’da diğeri Kınık’ta, iki fabrika (muhtemelen çırçır fabrikası) vardı. Ayrıca Avraham Korkidi’ye ait iki un fabrikası ve bir yağ rafinerisi vardı[4].

Yahudilere ait Talmud Tora Okulu, 1898 yılında karışık eğitime başladığına[5] göre, burada sözü edilen Alliance Israélite Universelle Okulu olmalı. Çünkü Bergama Talmud Tora yıllar önce kurulmuştu. 1879’dan itibaren, Bergama’da bir Alliance Okulu kurulması için çalışmalara başlanmış ve mahalli komite oluşturulmuştu[6] . Demek ki komite 1898’de okulu açabilmişti. Okulun kurulduğu yer ise Bergama Sinagogu bahçesiydi[7]. Bu sinagog Bergama’nın en eski sinagoguydu. Defalarca yıkıldı ve yeniden inşa edildi. Galante, sinagogun son inşa tarihini 1862 olarak verir[8]. Sinagog bahçesine okul inşası Osmanlı Yahudileri arasında yaygın uygulamaydı. Öte yandan, 1898’de karışık eğitim veren okulda Türkçe, İbranice ve Fransızca derslerinin verilmesi[9], onun Alliance Okulu olduğunun göstergesidir. Çünkü geleneksel eğitim veren Talmud Tora’larda Fransızca ve Türkçe dersleri verilmezdi. 1896 depremi sırasında hem okul hem de sinagog zarar gördü ve tamir ettirildi. Okul 1925’e kadar eğitime devam etti[10], cemaatin büyük bir kısmının İzmir’e göç etmesi nedeniyle Bergama Yahudi nüfusu azalınca, 1925 yılında kapandı. Alliance Israélite Universelle tarafından ayrıca Bergama’da bir de Çıraklık Okulu açılmıştı[11]. Okuldaki eğitim, ağırlıklı olarak zirai eğitim odaklıydı. Bergama, zirai üretim açısından oldukça zengin bir bölgeydi. Alliance ise ziraata büyük önem veriyor ve ziraat çiftlikleri ile okulları açmak için yoğun bir çaba gösteriyordu[12]. Okulun ya da ziraat çiftliklerinin yerini saptayamadık. Ancak ziraatın Yahudiler arasında tercih edilen bir aktivite olduğu anlaşılıyor. Çünkü tarla, bağ, incirlik ve bahçe sahibi olan pek çok Bergamalı Yahudi’nin varlığı bilinmekte.

Bergama’nın ikinci sinagogu olan Yabets Sinagogu, Efrayim Bengiat tarafından babası İtsak Bengiat’ın ruhu için 1875 yılında inşa ettirildi. 1948’de İsrail Devleti'nin kurulmasıyla birlikte Bergama'da yaşayan Yahudilerin büyük bir kısmı İsrail'e göç etti, Yahudi cemaatinin sayısı azaldı. Göçlerin ardından sahipsiz kalan sinagog, bir süre depo olarak kullanıldı; 2000’li yıllarda çatısında çıkan yangın sonrası çöktü ve harap hale geldi. 2010 tarihinde restorasyonuna başlanan sinagog, 11 Mayıs 2014’te Pazar günü, dini törenle açıldı. Günümüzde Bergama Belediyesine tahsis edilen sinagog binası, artık kapılarını kültürel etkinliklerin yapıldığı bir sergi salonu olarak ziyaretçilerine açmakta.

Yabets Sinagogu yanında yer alan yapının arka yüzündeki duvara monte, İbrani harfleriyle yapılmış, mermer üzerine bir kitabe bulunuyor. Kitabenin altında 5645 (1885) tarihi kayıtlı. Yapıya katkıda bulunan şahsın ardından aşkava (fatiha) okunmasına ilişkin satırların yer aldığı bu kitabe, yazının bozulması nedeniyle okunamamakta. Tamamını okuyamadığımız kitabenin okunabilen başlangıç kısmı şöyle:

Be Ezrat Haşem (Tanrının yardımıyla/Bismillahirrahmanirrahim) Eben masu habonim hayeta leRoş Pina (Yapı ustalarının tenezzül etmediği taş köşe taşı oldu).

  

Korkidi Çeşmesi Yazıtı

 

Bergama’da, Üç Kemer Caddesi üzerindeki beyaz bir mermer çeşmenin üzerinde, biri Osmanlıca diğeri İbranice iki kitabe alt alta yazılıdır. Eşraftan Hayim Moşe-Moreno Korkidi’nin[13] Hicri 1295 (1870) yılında yaptırdığı bu çeşmedeki kitabelerin çevirileri şöyle[14]:

Osmanlıca kitabe: “Maşaallah, tüccar muteberandan Moreno eyledi mevkiinde çeşme inşa, Cümle atşanı andan eyledi ihya, hayatında tamir eyledi bu hayrı, Huda tevfik edip bu çeşmenin abını eyledi. Hicri 1295.”

İbranice kitabe: “Menbağın dışarıya taşsın. Sokaklarda su birikintileri olsun. Kökün(Kökenin) mübarek olsun. Genç karın mutlu olsun. Sinyor Hayim Moşe nam-ı diğer Moreno Korkidi Tanrı onu korusun ve ömür versin. Sene Seni bereketlendirsin 5638”.

Bergama Yahudi Mezarlığı

Bergama Yahudilerine ait antik mezarlık bugün mevcut değil. Osmanlı Döneminde iskâna açılmış ve Bergamalı Ruımlara verilmişti. Rum Mahallesi olmuştu[15]. İkinci Yahudi mezarlığının yeri, Üçkemer Caddesi’nin uzantısı olan Fabrika Caddesi üzerinde 2. Sanayi Sitesi yanındadır[16]. Korkidi Çeşmesi de bu cadde üzerinde yer alır.

1809 Tarihli Bergama Haritası

 1883 tarihli Bergama haritası

Yukarıda iki eski harita mevcut. Yukarıdan aşağıya 1883 ve 1809 tarihli bu haritalarda, Akropol Tepesinin eteklerinde Yahudi ve Türk mezarlıkları yan yana halka içerisinde beneklerle gösterilmiş. (Kaynak: Kaya 2014, 183-184).

 

1809 ve 1883 tarihli haritalarda mezarlık alanları farklı bir işaretlemeyle (ağaçları anımsatan beneklerle) gösterilmiş. Eldeki veriler ışığında, Bergama Yahudi Mezarlığının Akropolis’in yer aldığı tepenin eteklerine yakın, Bergama Türk Mezarlığı ile yan yana konumda olduğunu düşünüyoruz. Galante’nin verdiği bilgiye göre, 1869 yılında mezarlık içerisinde 100 mezar vardı. 1897 yılında ise mezarlığın bir parseli yerel yönetim tarafından iskâna açıldı ve [17] Bergamalı Rumlara satıldı[18].

Yahudilere ait mezar taşları

Bergama Yahudilerinden geriye kalan mezar taşlarının bir bölümü bugün, eski Kınık Garajının yanında yer alan Kızıl Avlu’da sergilenmekte. Sayıları sadece dört. Ayrıca elimizde 1991 yılında çektiğimiz Bergama Yahudilerine ait üç mezar taşının fotoğrafı mevcut. Bir de Eriş’in kitabında rastladığımız Bergama Yahudilerine ait üç mezar taşı fotoğrafı ve Prof. Minna Rozen’in makalesinde yer alan mezar taşlarının fotoğraflarına sahibiz. Hepsini inceledikten sonra bir envanter hazırladık. Adlarını, ölüm tarihlerini ve bulundukları yerleri de belirterek aşağıda veriyoruz:

ADI	ÖLÜM TARİHİ	BULUNDUĞU YER
Rosa Varon	30 Sivan 5642(17Haziran1882)	Kızıl Avlu[19]
Rivka Palombo	24 Nisan 5670(3Mayıs 1910)	Kızıl Avlu
Saruta Palombo	15 Tevet 5658(9Ocak1898)	Kızıl Avlu
Coya Şonsol	2 Tevet 5632(14Aralık1871)	Kızıl Avlu
Moşe Misriel	3 Adar 5629(14Şubat1869)	Eyüp Eriş[20]
Refael Niş……	8 Kislev 5(5)65(11Kasım1804(?)	Eyüp Eriş[21]
Behora Rivka Alaluf	19 Heşvan 5606(19 Kasım1845)	Kayıp [22]
Moşe Goidon	18 Tişri 5671(21Ekim1910)	Kayıp
İtshakBeharŞlomoHalevi	2 Tamuz 5449(20 Haziran 1689)	Kayıp
Ester Refael	12 Tevet 5686 (29 Aralık 1925)	Rozen[23](Mezarlıkta)

Hazırladığımız envanterde ilk sırada adı yer alan Rosa Varon, Bergama’nın ünlü rabbilerinden Rabbi Mordehay Varon’un eşi. Rabbi Varon, Rabbi Meir İsak Segura’nın 565 (1845) tarihindeki ölümünden sonra onun görevini devralmış[24]. Rosa Varon’un mezar taşı oldukça farklı. Taş, Roma kalıntılarına ait antik mermer bir sütunun geniş tabanından çıkarılmış. Üzerinde direği tabana bağlamak için kullanılan delikler hala mevcut[25]. Rivka Palombo Yeuda Palombo’nun eşidir. Ester Refael, David Refael’in eşidir. Doktorların tüm çabasına rağmen ağır bir hastalık sonucu ölmüş geride eşini ve çocuklarını bırakmıştır. Saruta Palombo, Hayim Mordehay Palombo’nun eşiydi. Hamileyken bebeğiyle birlikte hayatını kaybetmişti: “….imyeled bebetna ve halaha”.

Moşe Misriel’in mezar taşı üzerinde kalem hokkası tasviri yer alır. Yahudilere ait mezar taşlarının özelliklerinden biri, mezar taşları üzerinde yer alan ve ölen kişinin mesleğini simgeleyen tasvirlerin yer almasıdır. Mezar taşı üzerindeki tasvirden anlaşıldığına göre, Moşe Misriel muhtemelen haham olmalı.

Aşağıda iki mezar taşının çevirisini vereceğiz. Bunlardan ilki Rabbi Mordehay Varon’un eşi Rosa Varon’a ait mezar taşı. Diğeri ise 1991 yılında Bergama’da fotoğrafını çektiğimiz ve bugün kayıp olan İtshak Behar Şlomo Halevi’nin mezar taşı. Bu mezar taşını, ölüm tarihini 1689 olarak belirlediğimiz ve elimizde kaydı olan eski mezar taşı olduğu için seçtik:

 

                   

1-Baruh Hagozer	1-Hükmeden Mübarektir
2-Zehamatsava şel Rabanit	2-Rabbi eşine ait bu mezar taşı
3-Mara(t) Rosa nilbaolamo hana(von)	3-Bayan Rosa istirahatgahına tevdi edildi bilge
4-Mordehay Varon nilbaolamo	4-Mordehay Varon istirahatgahına tevdi edildi
5-Beyom 30 lehodeş Sivan	5-Gün 17 Ay Haziran
6-Şanat 5642	6-Yıl1882

 

                     

1-Matsevet	1-Bu Mezar
2-Kevurat Bahur ve	2-Taşı genç ve
3-Haşuv İtshak	3-Önemli İtshak
4-Behar Şlomo	4-Behar Şlomo
5-Halevi niftar beyom 2	5-Halevi vefat etti gün 20
6-Lehodeş Tamuz şanat	6-Ay Haziran yıl
7-Hatamat ve menuhato kavod	5449(1689)veAllahRahmetEylesin

İbranice mezar taşlarından saptadığımız aile adlarını Galante tarafından verilen aile adlarıyla birleştirdik ve Bergama Yahudilerine ait aile adlarını belirledik. Bu adlar alfabetik sırayla şöyle[26]: Alaluf, Alazraki, Akreş, Bar Eliya, Baruh, Bengiat, Bueno, Çiprut, Farhi, Finz, Goidon, Hayim, Hekim, Kazes, Kohen, Laredo, Levi, Halevi, Hoba, Refael, Mayo, Mazliyah, Misriel, Nahman, Nahahon, Navarro, Palombo, Sabetay, Sadi, Salem, Saporta, Sedikaro, Şaul, Sigura, Şonsol, Temimi, Varon, Yafe.

Bergama’da meydana gelen önemli olaylar ve Yahudiler

1-1840 yılında meydana gelen sel baskını Bergama Çayı taştı. Evler sular altında kaldı. Yahudilere ait evler büyük zarar gördü. “Beşikler sürüklendi. Sonunda her şey normale döndüğü zaman, su yatağında değerli mücevherler bulundu”[27].

2-1896 yılında büyük bir deprem oldu. Sinagogun bir kısmı ve bir Yahudi evi yıkıldı. Evdeki aile sağ kurtuldu. Bergama halkı geceyi sokakta geçirdi. Halkın korkusu 6 ay devam etti[28].

3-1894 yılında Bergama’da Yahudileri hedef alan bir Kan İftirası[29] olayı meydana geldi. Bir Rum Ermeni Mahallesinden geçtiği sırada Bergama Çayına düştü ve boğuldu. Cesedi Yahudi Mahallesine dek sürüklendi. Ceset, tam Yahudi Mahallesi önünde yosunlar tarafından durduruldu. Cesedi orada bulan Rumlar, Yahudileri cinayetle suçlayıp mahalle halkına saldırdı. Ceset dört kez otopsiye gönderilerek ölüm nedeni araştırıldı. 1898 yılında ise küçük bir Rum çocuğu kayboldu. Rumlar, olayın faili olarak David Navarro adlı kentte tanınan bir Yahudi suçladı. Çocuğun cesedini evinde sakladığını iddia ettiler. Yerel yönetim Rumlara bir anlaşma önerdi: Navarro’nun evi aranacaktı. Çocuğun cesedi evinde bulunursa Navarro cezalandırılacak; bulunmazsa Rumlar tayin edilen bir bedeli ödemeye mahkûm edileceklerdi. Böylece Rumlar suçlamalarından vaz geçirildi[30].

4-Birinci Dünya Savaşı’nın takip eden yıllarda İzmir ve Batı Anadolu Yunanlılar tarafından işgal edildi. 1914 - 1918 yılları arasında Bergama’nın Türk Lisesinde Fransızca öğretmenliği yapan Ruben Benyamin Katan bir vatanseverdi. Bergama işgalde  n kurtarıldığı zaman hizmetlerinden dolayı Ruben Katan’a teşekkür edildi: “Biz dağlardayken bize ne iyilikler yaptığınızı duyduk. Size teşekkürlerimizi sunuyoruz”[31].

 

 Eski Bergama Allianca Isrélite Universelle Okulu. Sene 1987. (Kaynak: Rozen 1992, 118).

 

Eski Bergama Allianca Isrélite Universelle Okulu. Sene 2017.

SONUÇ

Hemen bütün Batı Anadolu kentleri Yunanlıların 1922 yılı eylülündeki geri çekilmesi esnasında yakıldı. Manisa, Turgutlu, Aydın, Nazilli gibi çok sayıda kent ve kasabada mevcut Yahudi mahalleleri tamamen yandı. Bu kentlerin Yahudi cemaatleri “parasız kalmış binlerce kişi” İzmir’e sığınarak kentin Yahudi nüfusunu adeta şişirmişti. Bu sığınmacıların birçoğu için İzmir, Güney Amerika’ya doğru gidişin ilk basamağıydı. Bilanço oldukça acıdır: Milas az etkilenmişti. Tamamen yanan ve savaştan önceki Yahudi nüfusu 2000 olan Manisa’da 30 Yahudi aile; Tire’de yaklaşık 300 Yahudi aile; Menemen, Urla, Ödemiş ve Bayındır’da ise sadece 10 kadar Yahudi aile kaldı. Aydın’ı Yahudiler tamamen boşaltmıştı. Bergama’da ise geride kalan sadece birkaç kişiydi[32]. “Bugün Bergama Yahudileri nerededir?” sorusuna vereceğimiz yanıt şu olacaktır: Ailelerin bir bölümü İzmir’e yerleşti. Geriye kalanlar ise dünyanın dört bir yanına dağıldı.

“Onlardan geriye ne kaldı?” Yaklaşık olarak 2200 yıllık bir tarihe sahip olan Bergama Yahudilerine ait mezar taşlarının büyük bir kısmı bugün kayıp. Geriye, restore edilen Yabets Sinagogu, yıkılan Bergama Eski Antik Sinagogu ile yanındaki Alliance Israélite Universelle Okulunun büyük kapısının kalıntıları kaldı.

bitti

KAYNAKÇA

Kutsal Kitaplar:

Kitabı Mukaddes Eski ve Yeni Ahit, Kitabı Mukaddes Şirketi yay., İstanbul 1988.

Sözlükler:

DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara 1980.

Türkçe Sözlük I. ( A-K), Türk Dil Kurumu Yay., Ankara 1983.

 Kitaplar ve Makaleler:

AMELING, Walter, Inscriptiones Judaicae Orientis II: Kleinasien (Texts and Studies in Ancient Judaism 99),Tübingen 2004.

BAÇ, Serhat, “TARİHSEL BİR KENTİN MORFOLOJİSİ: BERGAMA KENT ÖRGÜTLENMESİ The Morphology of a Historical City: Urban Organization of Bergama”, Ege Coğrafya Dergisi, 21/1(2012), 23-38, İzmir Aegean Geographical Journal, 21/1 (2012), 23-38, Izmir—TURKEY 2013’te yayımlanmıştır. (Published in 2013).

BESALEL, Yusuf, Yahudilik Ansiklopedisi, cilt 3(S-Z), İstanbul Mayıs 2002.

BORA, Siren, İzmir Yahudileri Tarihi 1908-1923, İstanbul 1995, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayını.

BORA, Siren,“XIX. Yüzyılın Son Çeyreği İle XX. Yüzyılın İlk Çeyreği Arasında Jewish Colonization Association ve Alliance Israelite Universelle’in Tire’deki Etkinlikleri”, Tire Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler cilt 1, İstanbul 2016, Tire Belediyesi Kültür Yayınları, 185-209.

 BORA, Siren, Anadolu Yahudileri Egede Yahudi İzleri, İstanbul 2017, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayını.

GALANTE, Avram, Histoire des Juifs d’Anatolie, İstanbul 2me Volume, İstanbul 1939.

GÜNDÜZ, Şinasi, Pavlus Hıristiyanlığın Mimarı, Ankara, Eylül 2004 (İkinci Baskı), Ankara Okulu Yayınları.

JOSEPHUS, Flavius, The Complete Works of Josephus, (Translated by Wm. Whiston/Foreword by Wm. S. LaSor), Michigan 1995, Printed by Kregel Publications.

NAHUM, Henri, İzmir Yahudileri 19.-20. Yüzyıl, İstanbul, 2000, İletişim Yayınları.

RODRIGUE, Aron, Türkiye Yahudilerinin Batılılaşması Alliance Okulları 1860-1925, Ankara Haziran 1997.

SHARON, Moshe Sevilla, İsrail Ulusu’nun Tarihi, Yeruşalayim, 1981.

TREBİLCO, Paul Raymond, Jewish Communities in Asia Minor, Cambridge 1991, Cambridge University Press.

 Dijital Kaynaklar:

Bergama, Bergama Belediyesi, ulaşım: http://www.bergama.bel.tr/tr/bergama. Erişim Tarihi: 04.06.2018. 

Bergama’nın Türkmen İskanı Tarihi, http://www.os-ar.com/modules.php?name=Encyclopedia&op=content&tid=501339. Erişim tarihi: 08.06.2018.

EMECEN, Feridun, Bergama, http://www.islamansiklopedisi.info/dia/ayrmetin.php?idno=d050494. Erişim tarihi: 08.06.2018.

ERAT, Birsen, “Bergama Hacı Hekim Hamamı ve Onarım Çalışmaları”, https://slidex.tips/download/bergama-haci-hekm-hamami-ve-onarim-alimalaribİRSEN., Erişim Tarihi: 08.06.2018.

KARABULUT, Asuman, “Bergama Kazası’nın Demografik ve İskan Yapısı(1831-1908)”, Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS) Haziran 2017 June 2017 Yıl 10, Sayı XXX, ss. 121-167. Year 10, Issue XXX, pp. 121-167, erişim tarihi: 05/06/2018. DOI No: http://dx.doi.org/10.14225/Joh1074.

MALAY, Hasan, “Batı Anadolu’nun Antik Çağdaki Ekonomik Durumu”, 50-61, erişim tarihi: 06/02/2017. http://www.dlir.org/archive/archive/files/arkeoloji_sanat_tarihi_dergisi_v-2_p50-61_629fa177e7.pdf.

ROZEN, Minna, “A Survey of Jewish Cemeteries in Western Turkey”, The Jewish Quarterly Review, LXXXIII, Nos. 1-2 (July- October 1992), . Published by: University of Pensylvania Press, erişim tarihi: 06/02/2017. stable URL: http//www.jstor.org/stable/1455109.