Dünyanın ve insanoğlunun yaratılışının yıldönümü
Bu yıl 17 Eylül Pazartesi ve 18 Eylül Salı günleri kutlanacak olan Roş Aşana, İbranice “yıl başı” anlamını taşır.( roş= baş şana= yıl).Yaradılıştan beri yeni bir yılın gelişini ifade eden Roş Aşana, herkes için, kendi hayatında da maddi ve manevi güzel, tatlı ve iyi yeni bir dönemin başlayacağı umudunu ve dualarını taşır.
Yaratılışın yıldönümünün, Yaratılışın başladığı birinci gün değil, insanoğlunun yaratıldığı altıncı gün kutlanması ilgi çekicidir. Bereşit kitabında açıkça belirtildiği gibi, dünyayı oluşturan cansız maddeler, bitkiler ve insan dışındaki canlıların hepsinin yaratılışı, insanın yaratılışından önce gerçekleşir. (Bereşit 1:25) Buna rağmen, Roş Aşana, insan’ın yaratıldığı gün kutlanır.
Roş Aşana’da Musaf duası sırasında “Ayom arat olam-Bugün dünyanın yaratıldığı gündür” (Roş Aşana Mahzoru-Gözlem- s.324) ve “Ze ayom tehilat maaseha, zikaron leyom rişon-Bugün yarattığın eserlerin başlangıcı, birinci günün hatırasıdır” (s.325-326) deriz.
Bunun sebebi, bir yoruma göre, “İnsanın yaratılışı”nın, Yaratılış’ın asıl amacının gerçekleşmesine olanak sağlamasıdır.
Tanrı, kendi Varlığı’nı gizleyen bir dünya yaratıp, bizim O’nu ortaya çıkarmamızı ister. Bunu da ancak; Tanrı’yı kabul ya da inkâr etme seçimini yapabilecek zekâ ve hür iradeye sahip tek canlı olan İnsan başarabilir.
Adem’i yarattığında, Tanrı’nın sureti Adem’in tüm benliğinin içine işler ve Adem’in bütün varlığı ilahi bir ışıkla aydınlanır. Diğer canlılar, onu Tanrı zannedip, Yaratan olarak ona hizmet etmek ve onu Kral ilan etmek için toplanır. Fakat Adem, onlara bunun doğru olmadığını gösterip: “Gelin! Secde edelim ve eğilelim, Yaratanımız Aşem’in önünde diz çökelim” diye çağrıda bulunur (Teillim 95:6; Zohar I, 221b; Pirkei d’Rabbi Elazar, ch.11) .
Roş Aşana’da hepimiz Adem’in izinden giderek, Tanrı’nın tüm evren üzerindeki Krallığı’nı idrak, kabul ve ilan ederiz. Çünkü yılın gerçek başı, Tanrı’nın dünyayı yaratma amacının gerçekleşmeye başlama anı, tam olarak bu gündür.
Baal Shem Tov, diğer bütün canlıların ‘tamamlanmış’ halde yaratıldıklarını anlatır. Hayvanlar, istekleri doğrultusunda kendilerini geliştirme yeteneğine sahip değildir. Kendi isteği ve çabasıyla, yaradılışta olduğundan farklı bir hale gelebilme becerisi sadece ‘insan’a verilmiştir. İyov, “erkek eşek gibi doğar” der. (İyov 11:12).
İnsan, kendi hür iradesi ve çabasıyla bir hayvan durumundan, spiritüel bir varlığa dönüşebilir.
Tanrı’nın yarattığı ‘İnsan’ ismini hak edebilmek, ancak kişinin günlük hayatının her alanındaki davranışlarının yüceltilip, yükseltilip, ‘İnsan’ kalitesine ulaşabilecek şekilde kutsallaştırılmasıyla mümkün olabilir.
Tanrı’nın bize vermiş olduğu Tora ve mitsvalara uygun olarak; ancak ve sadece bu şekilde yaşanacak bir hayat tarzı; insanın, dolayısıyla da Yaratılış’ın varoluş sebebini doğrular.
Kısa Kısa Roş Aşana
1.Tanrı’nın Kral olarak ilan edilmesi
Roş Aşana dualarının ana teması, Tanrı’nın evrenin tek Hâkimi, tek Kralı olduğu, bunun hepimiz tarafından kabul edildiğinin ilan edilmesidir. Yaradılışın ve Tanrı’nın insanoğlunu yaratmasının amacı da budur. Özgür iradeye sahip tek canlı olan insanoğlunun, kendi hür iradesiyle, Tanrı’nın Krallığı’nı kabul etmesidir.
2. Yargı günü Roş Aşana’da açılan kitaplar
Yahudi inanışına göre, Roş Aşana, yargı günüdür. Herkesin gelecek yıl için kaderini, Tanrı Roş Aşana’da kararlaştırır. Roş Aşana’da, Tanrı’nın önünde üç kitap açılır. Bir tanesi dürüst ve erdemli kişiler için, bir tanesi günahkâr ve ahlaksızlar için, bir tanesi de bu ikisinin arasında kalan ortalar ‘benonim’ için. Dürüst ve erdemli kişiler hemen ‘Yaşam Kitabı’na yazılırlar. Günahkâr ve ahlaksızlar da hemen ‘Ölüm Kitabı’na yazılırlar. Arada kalan ‘ortalar’ hakkındaki karar ise, Yom Kipur’a kadar ertelenir. Roş Aşana ile başlayıp Yom Kipur ile sona eren Aseret Yeme Teşuva-On Pişmanlık Günü-nün sonunda, Tanrı, bu arada kalanlar hakkında kararını belirler. O yüzden; Yahudiler bu on gün boyunca geçmiş senenin muhakemesini yapar, işledikleri günahlar için Tanrı’dan samimiyetle af diler ve Tanrı’nın kendilerini Yaşam Kitabı’na yazmasını umut eder. (Talmud, Masehet Roş Aşana 16b)
Yaşam kitabı, sadece yaşanılan günlerin uzunluğu değil, yaşanılan günlerin kalitesi anlamını da taşır: hayatın nimetleri, mutluluk, sağlık, maddi güvence, rahatlık vb gibi…
Ölüm kitabı ise dert, acı, hastalık, yoksulluk, mücadele dolu bir yıl anlamını da taşır.
.
3.Teşuva-Tanrı’ya Dönüş
Yapılan hatalardan pişmanlık duyup, iyiye doğru dönüş ve değişme isteğine ‘Teşuva’ adı verilir. Bu kelime, Tanrı’ya/saf benliğe dönüş anlamını taşır. Teşuva, her zaman değerlidir. Fakat Roş Aşana ile Kipur arasındaki on günde yapılan Teşuva’nın kabulü daha kolaydır.
Teşuva yaparken; bilerek veya istemeden yaptığımız hatalardan dolayı samimiyetle pişmanlık duymak, gerek düşünce, gerekse davranış bakımından, farkında olduğumuz hatayı tamamen bırakmak, hatayı, sözlü olarak itiraf etmek ve son olarak, bu hatayı bir daha tekrarlamama konusunda kesin karar vermek gerekir.
Bu, sadece Tanrı’ya karşı yapılan hatalar için geçerlidir. İnsana karşı yapılan hatalar için, o kişinin kendisinden özür dilemek gerekir.
4.Şofar Mitzvası
Roş Aşana’ya ait en temel mitsva, şofar sesini dinlemek mitsvasıdır.
”Yedinci ayın birinci günü sizin için dinlenme günüdür; Şofar çalınarak anılacak, kutsal bir bayramdır”.(Vayikra 23:24)
“Yedinci ayın birinci günü sizin için kutsal bir bayram olacaktır, hiçbir gündelik iş yapmayın. Bu, sizin için Şofar sesi (çalma) günü olacaktır.”(Bamidbar 29:1)
5.Atarat Nedarim-Yeminlerin İptali
Kişi, yıl boyunca Tanrı’ya karşı birçok Neder- vaadde bulunmuş olabilir. Bunların bazılarını yerine getrmiş, bazılarını ise getirememiş olabilir. Roş Aşana’ya girmeden, kişileri tutamadıkları vaadlerin ağırlığından kurtarmak için, Roş Aşana’dan önceki gün yapılan Selihot duasının sonunda, Atarat Nedarim töreni yapılır.
6.Taşlih-atmak
Roş Aşana’nın birinci günü, (bu yıl 17 Eylül Pazartesi) öğleden sonra, Yahudiler, akan bir su kenarına gidip geçen sene içinde işlemiş oldukları günahlarını üzerlerinden atmak için, sembolik olarak ceplerini silkeleyip bir dua ederler. Suyun, cebin içinde kalan kırıntıları sürükleyip götürdüğü gibi, günahları da alıp götürmesi ümit edilir.
Bu geleneğin çıkış yeri, yoruma göre Kutsal Kitap’taki şu bölümdür: “(Tanrı’m) Bütün günahlarımızı denizin dibine atacaksın” (Mika 7:19)
Başka bir yoruma göre de, Avraam, oğlu Yitshak’ı Tanrı’nın isteği ile kurban etmeye götürürken, onu engellemek isteyen şeytan, bir nehir kılığına girerek onların önüne çıkar. Avraam ve Yitshak bir an bile durmaz, nehre doğru yürümeye devam eder. Su, boyunlarına kadar geldiği zaman, Tanrı’nın yardımını isterler ve sular bir anda çekilir.
Su kenarına giderek, onların cesaretini ve azmini hatırlayıp, Tanrı’dan, onların hatırına, bizim de günahlarımızı affetmesini dileriz.
Taşlih için, içinde balık bulunan akarsuların tercih edilmesinin sebebi, bir yoruma göre, ceplerimizdeki kırıntıların sudaki balıklar tarafından yiyip yok oldukları gibi, Tanrı’nın da günahlarımızı yok etmesini dilemektir…
Bir başka yoruma göre de, balıkların gözleri sürekli açık olduğu gibi, Tanrı’nın da gözlerinin devamlı üstümüzde olmasını, O’nun varlığını, korumasını sürekli üstümüzde hissetmeyi dilemektir.
Roş Aşana’nın birinci günü Şabat’a rastlarsa, Taşlih, ikinci gün öğleden sonra yapılır.
Roş Aşana gelenekleri
1.Yeni ay ilanı duasının yapılmaması
Roş Aşana her zaman Roş Hodeş-(ayın ilk gününe) denk gelen tek bayramdır… Normalde her Roş Hodeş’ten önceki Şabat günü, sinagoglarda ‘Yeni Ay İlanı Duası-Birkat Ahodeş’ yapılır. Sadece Roş Aşana’dan önceki Şabat’ta bu dua yapılmaz. Bunun sebebi, bir yoruma göre, ‘şeytanı şaşırtmak’tır. Yargı günü gelirken, şeytan, büyük bir keyifle Tanrı’ya insanların işledikleri günahları iletecek ve cezalandırılmalarını isteyecektir. Onun bunu hangi gün yapacağını ‘şaşırması’ için, Roş Aşana’dan önceki Şabat (bu yıl 15 Eylül Cumartesi), Birkat Ahodeş yapılmaz.
2.Allel duasının söylenmemesi
Allel duası, Roş Aşana, Yom Kipur ve Purim harici, bütün Yahudi bayramlarında neşeyle söylenen bir methiyedir. Talmud’da bir efsaneye göre ( Masehet Roş Aşana 32b);melekler Tanrı’ya, neden Tanrı’nın çocuklarının Roş Aşana ve Yom Kipur’da Allel söylemediklerini sorar. Tanrı da meleklerine şöyle cevap verir: “Önümde herkesin kaderini belirleyecek Yaşam Kitabı ve Ölüm Kitabı açık dururken, kimse kaderini bilmiyorken, bu denli korku verici bir zamanda, nasıl Allel söyleyebilirler ki?”
3-Roş Aşana’da sinagog
Roş Aşana’da günün büyük bir kısmı sinagogda dua ederek geçer. Sinagoglar bayrama özel beyazlara bürünür, hahamlar da beyaz giyinir. Duaların ana teması, Tanrı’nın Krallığı’nın vurgulanmasıdır. Bu günün duaları, günlük dualar, Şabat duaları, bayrama ait piyyutim-melodili ilahiler içerir. Bu duaları içeren bayrama özel dua kitabına
Mahzor-döngü denilir. (Türkçe açıklamalı Roş Aşana Mahzoru-Gözlem Yayıncılık-Roş Aşana-2007)
4.Roş Aşana Sederi ve simgesel yiyecekler
Roş Aşana’nın her iki akşamı (bu yıl 16 Eylül Pazar akşamı ve 17 Eylül Pazartesi akşamı),akşam yemeğinde özel bir seder-düzen takip edilir. Buna göre her iki gece de sinagogdan çıkıp eve gelince Kiduş yapılır ve Kiduş’ta her iki gece de “Şeeeheyanu” berahası söylenir. Netilat Yadayim ile eller yıkandıktan sonra iki bütün ekmekle Amotsi yapılır, ama ekmek tuza değil, şekere batırılır. Masaya konulan her simgesel yiyecek, onunla ilgili “Yei Ratson”-‘Senin isteğin olsun ki’ duası söylendikten sonra yenir. Masada bu yiyeceklerden herhangi biri( veya hiçbiri)yoksa bile, Yei Ratson’lar okunur.
Tatlı bir yeni sene için Elma tatlısı; düşmanların ve Tanrı’dan nefret edenlerin ve kötülüğümüzü isteyen herkesin yok olması dileği için Pırasa; uzaklaşmaları için Pazı (veya ıspanak);bu kişilerin sonunun gelmesi için Hurma; Tanrı bizi yargılarken sadece sevaplarımızı dikkate alması için Kabak; bereket için Balık; daima ‘baş’ olmamız için kuzu veya balık başı.
5.Yuvarlak halla ekmeği
Şabat akşamları örgü şeklinde yapılan halla ekmeği, bazı cemaatlerde, Roş Aşana’da yuvarlak olarak yapılır. Bunun sebebi, bir yoruma göre Roş Aşana’da Tanrı’nın bizim ve tüm evrenin kralı olarak taçlandırılması, yuvarlak halanın da tacı temsil etmesi; bir yoruma göre kesintisiz hayat döngüsünü simgelemesi; başka bir yoruma göre de, gelecek yılın hiçbir üzücü kesintiye uğramadan, tam bir mutlulukla geçmesi dileğidir.
6.Bayram giysileri ve Bayram Yemeği
Yargılanmayı bekleyen herhangi bir kişi, normalde keyifsiz ve neşesiz olur. Giysileri de koyu renk ve kasvetlidir. Ama İsrailoğulları, Roş Aşana’da yargılandıklarını bildikleri halde, Tanrı’nın merhametinden ve bağışlayıcılığından emin olmanın verdiği güvenle mutlu hisseder, bayram giysilerini giyip, bayram yemekleri yerler.(Talmud Yeruşalmi,Roş Aşana 13)
7.Roş Aşana’da Ceviz yenmemesi
Bir yoruma göre, cevizin İbranice karşılığı olan egoz kelimesinin sayısal değeri, Het-günah kelimesinin sayısal değerine eşit olduğu için. Başka bir yoruma göre, ceviz, birbirine bağlı, her biri kendi içinde de iki yarım parçadan oluşan iki yarımdan oluşur. Bu parçalar, bir bölmeyle birbirlerinden ayrılır. Bu şekilde, cevizin dört bölümünün tamamı, aynı kabuğun içinde olmasına rağmen, birbirlerinden ayrı durur. Yahudilerin ise, bir halk olarak birbirlerine bağlı olmaları gerekir. Kendini cemaatten ayırıp, kendi halkıyla kaynaşmamak bir ‘günah’ sayıldığından, bazı geleneklere göre Roş Aşana’da ceviz yenmez.
8.Roş Aşana’da gündüz uyunmaması
Roş Aşana’da gündüz uyumama adeti vardır.(Rama, Code of Jewish Law,Orach Hayim 589.6).Bunun bir yorumu, gündüz uyuyan kişinin koruyucu meleği ve kısmetinin de uyuyacağı inancıdır.
Fakat R’Yitzchak Luria, gündüz sinagogdaki şofar sesleri ve dualarla koruyucu meleklerin zaten uyanmış olduğunu belirtir ve gündüz kestirmelerine izin verir.
9.Roş Aşana için yeni bir bıçak alınması
Yaygın bir gelenek olmamasına rağmen, bazı cemaatlerde her yıl Roş Aşana için yeni bir mutfak bıçağı alma geleneği vardır. Bu konu hakkında farklı yorumlar vardır.
Tanrı her gün, her an, tüm yarattıklarını izler, ihtiyaçlarını görür ve gerektiği zamanda karşılar. Tanrı’nın, Emirleri’ni yerine getirmekle görevlendirdiği melekleri vardır. ‘Kesmek’ anlamına gelen Hatah; insanın geçim kaynağı-parnasa’sından sorumlu olan meleğin adıdır.
145:16 mezmurda “…Poteah et yadeha umasbia lehol-hay ratson.-Elini aç ve tüm canlıların isteklerini yerine getir”kısmındaki “ umasbia-yerine getir” kelimesinin nümerik değeri 428, “hatah” kelimesinin nümerik değeri ile aynıdır.
Bu yüzden, Tanrı’dan gelecek seneki geçim kaynağımız, rızkımız için dileklerde bulunduğumuz Roş Aşana’da yeni bir keskin bıçak almak, bir segula’dır (ne olduğu tam olarak bilinmeyen ama yapılması faydalı olabilecek şey) (Nitei Gavriel 11:10)
10. Erev Roş Aşana
Bazı cemaatlerde Erev Roş Aşana(bu yıl 16 Eylül Pazar günü) oruç tutmak, fakirlere yemek vermek, tsadiklerin mezarlarına giderek onların sevaplarından faydalanmak geleneği vardır.
Önemli Not: Yazıda kısa bir özet olarak verilmiş olan bilgiler, okuyucuya bu konular hakkında fikir vermek amacıyla El Gid Para El Pratikante; Rosh Hasahanah-It’s Significance,Laws and Prayers; Every Person’s Guide to High Holy Days; Rosh Hashanah-Yom Kippur Survival Kit,Kutsal Kitap; Yahudilikte İbadet ;Twerski on Machzor kitaplarından ve www.chabad.org; www.jewfaq.org;www. judaism.about.com sitelerinden derlenerek hazırlanmıştır.Cemaatlerin farklı gelenekleri ve uygulamaları olabildiği için Özel Günler ve uygulamalar hakkında en doğru ve detaylı bilgiler için, cemaatin kendi Rabi’lerine başvurması gerekir.
