Diaspora Yahudileri

Yosef ha Levi, Yahudi kültür tarihinde önemli bir yere sahip olup 19. yüzyılda Avrupa’da iyiden iyiye yayılan Aydınlanma Hareketi’ni Türkiye’de izleyenlerden biridir. Halevi Türkiye Yahudi cemaatinin kalkınması için çok faaliyette bulundu; okullar kurdu, eğitimle ilgilendi

Sara YANAROCAK Kavram
5 Kasım 2008 Çarşamba

Osmanlı Yahudileri / Kültür ve Uygarlık (3)

Yosef ha Levi’nin yaşamındaki en ilginç olay, onun tarihe de geçmesine neden oldu. Bu olay onun Yemen ve Habeşistan’a yaptığı yolculuklardır. Ha Levi bu seyahatte çağdaş eğitimi cemaate sokma çabalarının dindar ve tutucular tarafından engellenmesi üzerine çıkmış ve 1867’de Habeşistan (Falaşa’ Yahudileriyle temas kurmuştur.

Bu olay Yahudi tarihinde önemli bir gelişmedir. Falaşa Yahudilerinin yaşadıkları bölgeler “Kaf Dağı’nın Ötesi” misali, uzak ve esrarlı yerler olarak düşünülürdü. Bu nedenle söz konusu cemaatle temas mevcut değildi. Yosef ha Levi buralara kadar gelmiş, cemaati incelemiş ve göre dönerken, yanına değerli elyazmaları almıştır. Ha Levi’nin bu seyahati, Saba Melikesi’nin torunları olduğu kabul edilen Habeşistan Yahudileri’nin ve kültür hazinelerinin kurtarılmasına dönük dünya çapında çabaların oluşmasına yol açmıştır. Daha sonra Fransa’ya yerleşen ve Sorbonne Üniversitesi’nde Doğu Dilleri Profesörü olan Yosef ha Levi, şiir de yazmış, eserlerinde İsrail özlemini dile getirerek, Siyonizmin öncüleri arasında yer edinmiştir.

 

Tarih: Rozanes

Türkiye Yahudileri’nin tarihini araştırmış olan iki büyük tarih araştırmacısından Salomon Ben Avraham Rozanes, Rusçuk’ta doğdu. Rozanes genç yaşta ticarete atıldı ve bir ara soyguncular tarafından ağır yaralanması üzerine, sağlığına kavuştuğu takdirde kendini ulusunun tarihini araştırmaya vereceği şeklinde bir adak adadı. Gerçekten de, yaşama yeniden döndükten sonra, yürütmek zorunda olduğu ticari işlere koşut olarak, Yahudi tarihini araştırmaya başladı. İşleri nedeniyle yaptığı uluslararası gezilerde yerel Yahudi cemaatleriyle temas kurdu. Gittiği yerlerde kütüphane ve arşivlerde çalıştı, eski belgeler, el yazmaları ve mektuplar aradı. Bu emeğin ürünü Türkiye ve Ortadoğu Yahudileri’nin geçmişini anlatan altı ciltlik bir eser oldu.

İlk adı “Divrey Yamey israel be Togarma” (1907-14) olan eseri daha sonra genişletti ve “Korot ha Yehudim be Turkia ve Artsot ha Kedem” (Türkiye ve Ortadoğu Yahudileri’nin tarihi 6 cilt, 1930-45) adı altında yayımlandı. Bu eser, değerli belgeler içerdiğinden, bugün de araştırmacıların başvurdukları kaynaklardandır.

Rozanes İbranice, Ladino, Bulgarca, Romence yayımlanan dergi ve gazetelerde özellikle Balkan Yahudileri hakkında birçok makale ve küçük çapta tarih kitapları da yazmıştır. Birçok dil de bilen Rozanes dil araştırmaları yapmış ve 1928-29 yıllarında bu araştırmaları içeren bir kitap yayımlamıştır.

Avram Galante

Rozanes’in düzeyinde bir başka tarih araştırmacısı da, Avraham Galante’dir. 20, yüzyılın yetiştirdiği bu büyük araştırmacı Rozanes’in yarım bıraktığı çalışmaları tamamlamıştır.

(1873-1961) Bodrum’da doğdu. Rodos ve İzmir’de Türk ve Yahudi okullarında müfettişlik yaptı. Sultan 2. Abdülhamit’in sert rejimine karşı çıkması sonucu Türkiye’den ayrılıp Mısır’a yerleşmek zorunda kaldı. Burada 1905-08 yılları arasında “La Vara” adında bir gazete çıkardı ve başka gazetelerde makaleler yayımladı. Galante bir yandan Türkiye Yahudilerine Türk kültürünü benimsemelerini ve Türkçe konuşmalarını telkin ederken, diğer yandan cemaatinin hakları için mücadele etti. Jön Türkler iktidara geldikten sonra İstanbul’a döndü ve İstanbul Üniversitesi’ne, önce Sami Dilleri daha sonra Doğu Kültürleri kürsüsüne profesör atandı.

Avraham Galante, I. Dünya Savaşı’ndan sonra Millet Meclisi’ne girdi ve 1943’de yeniden milletvekili seçildi. Bu arada Yahudi Cemaati Konseyi’nde (Meclis-i Umumi) faal oldu.

Prof. Avraham Galante 60 kadar bilimsel eser yayımlamıştır. Başlıcaları şunlardır: Don Joseph Nasi, Duc de Naxos (1913); Esther Kyra (1926), Officiels Turcs Corcernant les juifs de Turquie (1931-54); Histoire des Juifs d’Anatolie (1937-38, ek, 1948);Nouveaux Documents sur Sabbetai Sevi (1935); Histoire des Juifs d’İstanbul (1941-42).

Gazetecilik

Türkiye Cemaati, Yahudi Gazetecilik tarihinde ihmal edilmeyecek bir yere sahiptir. Encyclopedia Judaica’da “Journalism” maddesinde adları geçen dünya çapında Yahudiler’in beşi Türkiyelidir. Türkiye’de Yahudi gazeteciliği daha çok Ladino yönünde gelişmiş ve yükselmesi bu cemaatin sadece bir dil konuştuğu döneme rastlamıştır. Türkçenin Yahudiler arasında yaygınlık kazanmasıyla (20. yüzyıl ortaları)  ülkedeki Ladino basını iyice gerilemiştir.

Dünyanın ilk Yahudi gazetesi Gazeta de Amsterdam, 1675’te Hollanda’da, Ladino dilinde yayımlanmıştır. Bu dil, bundan sonra gerilemiş ve ancak 19. Yüzyılda, Ladino Edebiyatı’nın merkezleri olan İstanbul, Selanik ve İzmir’de yeniden dirilmiştir.

Bu yüzyılda Ladino dilinde ilk sürekli yayın, İzmir’de 1842’de çıkan “La Buena Esperansa” adlı dergi oldu. Rafael Uziel tarafından yayımlanan bu dergi ancak birkaç sayı dayanabildi. 1846’da Uziel bir atılımda daha bulundu ve bu kez “La Puerta del Oriente” gazetesini çıkardı. Bu gazetenin ömrü 6 ayı aşmadı. Bu arada İstanbul’da Yehezkel Gabay “Journal Israelite”i yayınladı (1841-60). İzak Karmona’nın 1871’de İstanbul’da yayımlamaya başladığı “El Tiempo”, 1930’a kadar yaşadı. Gazetenin son yayımcısı İstanbullu David Fresko bundan önce 1879’dan itibaren Elsol (iki ayda bir çıkan, bilimsel edebi  dergi’ ve 1889’dan itibaren “El Amigo de la Familia” dergilerini yayımladı. Bu yıllarda Türkiye ve Balkanlarda 40’ı aşkın, Yahudi mizah gazetesi çıktı. Bunlar arasında en çok isim yapanları, Nisim Behar’ın El Burlon (İstanbul), Eliya Karmona’nın da El Jugeton gazeteleri oldu.

Türkiye Yahudi cemaati, dünya Yahudi gazeteciliğinde yerleri olan isimler yetiştirmiştir. Bunların başlıcaları arasında David Fresko, yukarıda anlatılanların dışında “El Nacional” ve “El Telgrafo” gazetelirinin de yayımcısıydı.

Avraham Benaroya (1889-1955) Türkçe Steno sisteminin mucidi, l’Etoile de l’Orient Gazeteyi yayımlamış, ölümünden sonra oğlu Sami Kohen (1929) yönetmiştir. Sami Kohen şimdi Milliyet Gazetesi’de Dış haberler editörüdür. İsim yapan gazetelerden “Le Journal d’Orient” Selanikli Albert Karasu, “La Vera Luz” (Laluz) da Edirneli Eliezer Menda tarafından kurulmuştur. 1947 yılında Avram Leyon tarafından kurulan “Şalom Gazetesi” ise 61 yıldan bu güne değin yayımlanmaktadır.