Jerzy Grotowski ve Thomas Richards üzerine bir oyun ve bir söyleşi

Küçük bir fiziksel eylemin öncesinde bir itki vardır. Burada, kavraması çok güç bir şeyin gizi yatar, çünkü itki bedenin içinde başlayan ve yalnızca küçük bir eyleme dönüştüğünde görünür olan bir tepkidir. İtki o denli karmaşıktır ki kimse yalnızca bedensel alanla ilgili olduğunu söyleyemez. Jerzy Grotowski

Erdoğan MİTRANİ Sanat
27 Eylül 2017 Çarşamba

Moda Sahnesinde 16 ve 17 Eylül’de Tiyatro Medresesinin davetiyle çok özel bir performans ve bir söyleşi gerçekleşti. Thomas Richards’ın yönettiği ‘L’Heure Fugitive’ adlı oyunla Richards’ın konuşmacı olduğu ‘Jerzy Grotowski ve Thomas Richards Çalışma Merkezi’nin 30 Yılı: Bir Retrospektif’ konulu söyleşi.

Jerzy Grotowski’nin ‘Evrensel Varisi’ olarak bilinen Amerikalı oyuncu, yönetmen performans sanatçısı Thomas Richards, Teksaslı Yahudi bir anne ile kara derili yönetmen Lloyd Richards’ın oğlu olarak 1962’de doğmuş.

Annesiyle babasının ABD’nin ilk ırklar arası evliliklerinden birini gerçekleştirmiş olduklarını, hafif güneş yanığı teniyle beyaz gibi görünse da Amerika’nın ilk siyah-beyaz melezlerinden biri olduğunu söyleyerek başladığı Moda Sahnesindeki söyleşiye çocukluğundaki ırksal ikilemini esprili bir dille anlatarak devam etti.

1984’te Yale’de lisansını yaparken yaz döneminde Ryszard Cieślak’ın yönettiği bir ‘nesnel drama’ atölyesine katıldığını, 1985’te, artık tiyatro çalışmalarını geride bırakarak tamamen sanatsal performanslara odaklanmış olan ünlü Polonyalı tiyatro kuramcısı yönetmen Jerzy Grotowski ile çalışmaya başladığını, 1986’da da İtalya’ya ustasının yönettiği merkeze taşındığını anlattı.

Kısa bir süre içinde Grotowski’nin esas mesai arkadaşı olan Richards, Grotowski ile ‘song action / şarkı eylemi’ ve ‘pool action / havuz eylemi’ olarak adlandırdıkları bireysel performatif strüktürler üzerinde çalışmaya başladı.

Giderek bu çalışmalar, binanın en alt katındaki bir odada gerçekleştirilen ‘Downstairs Action / Alt Kat Eylemi’ne dönüştüler. Arada, usta çırak ilişkisi gelişerek şekil değiştirmiş, ağır hasta olan ve bir-iki yıllık ömrü kalan Grotowski, halefi ve sanatsal mirasçısı olarak gördüğü Richards’a tüm birikimini aktarmak için insanüstü bir çabayla çalışmaya başlamıştır.

Oluşturduğu ‘Downstairs Action’ gurubunun hem çalışanı hem lideri olan Richards guruba yeni katmış olduğu Mario Biagini’nin de desteğiyle ‘Alt Kat Eylemi’ni derinlemesine geliştirerek artık ‘Action / Eylem’ olarak anılacak formun baş yaratıcılarından biri oldu; Thomas Richards’ın katkılarının ve anahtar rolünün farkında olan Grotowski, 1996’da merkezin adını ‘Workcenter of Jerzy Grotowski and Thomas Richards’ olarak değiştirdi.

Ustanın 1999’da ölümü kurulmuş olan düzeni alt üst etti ve salt sanatsal performanslara geçinmenin mümkün olmadığı gerçeğini kabullenerek çözümü, ustanın mirasına sadık kalarak değişik yolda aramanın gerekliliği fark edildi.

Aslında yıllardır birlikte yaptıkları çalışmaları (örneğin Richards ve Biagini 13 yıl boyunca karşılıklı ‘Action’ çalışmışlar) göz önüne aldıklarında yapmaları gereken açık seçik belliydi. ‘Action / Eylem’in de dahil olduğu bir tiyatro yapmak.

Bir yandan yeteneklerinin ve sıkı çalışmalarının, diğer yandan da şanslarının yardımıyla bu zorlu işin altından gerçekten kalkabildiler ve  ‘Eylem / Action’u derece derece geliştirerek, yapılandırarak bir ‘Eylemin Tiyatrosu’ yapmayı başardılar.

Günümüzde merkezin oyunları tiyatrolarda, endüstriyel binalarda, kiliselerde, konser salonlarında, barlarda, publarda, cafelerde, hatta evlerde ve apartmanlarda sahneleniyor. Örneğin Richards, ‘Focused Research Team in Art as Vehicle / Araç Olarak Sanata Odaklanmış Araştırma Ekibi’ ile birlikte, araç olarak sanat sahasında daha da öteye giden ‘Living Room’ adlı performatif strüktürü evcil alan ve evcil uzama yerleştirerek yönetti.

Halen de merkezin sahnelediği dünyayı dolaşmakta olan beş oyunları var. Pondetera (Toscana), İtalya’daki merkezde katılımcıların profesyonel gelişimine ve bireysel yaratıcı potansiyellerini keşfetmelerine yönelik çalıştaylar da devam etmekte. Araştırmaları dogmatize etmeye karşı olan Grotowski’nin izinde, Merkezi birlikte yöneten Thomas Richards ve Mario Biagini, nesiller arası bağlantıların zenginleştirdiği çalışmalarında hem merkezin hem sanatsal yenilikçiliğin devamlılığını gerçekleştirmeye çalışıyorlar.

Ustası gibi her türlü dogmatizmden uzak biri olan Richards, merkezin 30 yıllık tarihini bir konferans havasında değil, keyifli bir söyleşi, araya sık sık soktuğu soru-cevaplarla bir interaktif diyalog, üst düzey oyunculuğu ve beden diliyle görsel işitsel bir performans olarak izleyicilere aktardı.

Tiyatro yapan ya da tiyatroyla ilgilenen pek çok kişi için ilk anlatıldığında soyut gelebilecek olan Grotowski’nin tiyatro kuramını bir yandan tatlı tatlı anlatarak, bir yandan bedeni ve konuşmasıyla görselleştirerek, bir diğer yandan da anlatısına ilk ‘Action’lardan ‘Living Room’a çok sayıda video katarak iyice somutlaştırmayı başardı.

“Kısa bir mola verelim” dediğinde onu iki saattir soluk soluğa izlediğimizi fark ettik. Aradan sonra da aynı keyifle iki saat daha süren bu çok özel dinleti unutulmazlarımız arasında yerini aldı.

Kusursuz ve tek bir sözcüğün bile kaçmadığı eksiksiz simültane çevirisi için ‘Tehlikeli Oyunlar’ın müthiş oyucusu Erdem Şenocak’a kocaman tebrik ve teşekkür borcumuzu da unutmayalım.

 

  Workcenter of   Jerzy Grotowski  and  Thomas Richards

‘L’ Heure Fugitive / Firari Zaman’

“Bir zaman önceydi, yazın, bir öğle sonrası sıcağında, kocam öğle uykusundayken, bir fantezi aldı götürdü beni. Yatağımdan döküldüm, kendimi yerde buldum. Soyut ama canlı bir ihtiyaç aldı bedenimi. Sanki bunca zamandır derinlere gömülüydü. Yerde otururken bir şiir kitabı ilişti elime, belli ki bir süredir peşimdeydi. Okumaya başladım…”

 

Halen Workcenter of Jerzy Grotowski and Thomas Richards bünyesinde sahnelenmekte olan beş gösteriden, Cécile Richards’ın tasarladığı, yaratımı Cécile ve Thomas Richards’a ait, Thomas Richards’ın yönettiği ‘L’Heure Fugitive / Firari Zaman’ bunların arasındaki tek kişilik oyun.

Thomas Richards, söyleşisinde Firari Zaman’la ilgili şunları söylüyordu:

“Cécile benim eşim, bir oyuncu ve bir anne. Beş yıl kadar önce oğlumuz doğduğunda, bir öğleden sonra, hem ben hem çocuk uyurken onun duyumsadıklarından yola çıkarak oluşturduk L’Heure Fugitive’i.”

Oyunda değişime duyduğu yoğun ihtiyaçla karşı karşıya bir kadın var. Ruhu sarhoştur; kendine arzuladığının bir randevu mu bir başkalaşım mı olduğunu sormaktadır. Tarihine demir atmış, çoğu kadın olan Fransız şairlerin seslerini canlandırdıkça fantezileri eyleme dönüşür, hayallerine, arzularına ve duyarlığına dair meseleler boyunca yolculuk eder, yaratıcı ihtiyaçlarının aktrisine dönüşür. Kurallardan sıyrılıp, anonimliği seçerek, cinsiyetten arınarak, erkeğin ve kadının bir bedende var olduğu bir dünya yaratır.

Dekor olarak üzerine zamanın geçişini simgeleyen mehtabın yansıdığı beyaz bir fon perdesi önünde bir klasik yazı masası ve az sayıda aksesuar var. Form değiştirebilen bir giysiye kuşanan Cécile Richards, Grotowski ve Richards’ın ‘eylem’lerde Afrika’dan, Haiti’den gelen seslerle yaptığını bu kez Fransız dilinin şiirselliğini ve müzikalitesini kullanarak yapıyor.

Ahu Sıla Bayer’in çok başarılı üst yazılarıyla takip edilmese bile, bedeni, mimikleri ve sesiyle konuşan kadının dedikleri duyumsanarak anlaşılır hâle geliyor. Hangi dilde söylediği belli olmayan şarkıları, özellikle o nefis ninnisi de neredeyse elle tutulacakmış gibi bir anlam ve gerçeklik kazanıyor.

Anlatılması zor, seyredilmesi zevkli bir gösteri.

Doğal olarak, ilk gece izledikten sonraki duygularımız değişmese de, Richards’ın ertesi gün söylediklerinin ışığında kazandığı yeni ve daha derin bir anlam da kazanıyor.

Richards’larla yakın bir zamanda, yeniden İstanbul’da buluşabilme ümidiyle, yeni başlayan tiyatro mevsiminde hepinize keyifli seyirler dilerim.