Senenin başı olan Roş Aşana’da Tanrı’ya, etrafımıza ve kendimize karşı davranışlarımıza daha da fazla özen gösterir, iyi niyet ve dileklerimizi soframıza koyduğumuz yiyeceklerin çağrıştırdıkları kelime anlamlarıyla pekiştirmeye çalışırız.
Roş Aşana, Yaradılış’ın asıl amacı olan insanın yaratıldığı ve tüm varlıkların yargılandığı gündür. Yargılanmayı bekleyen kişi, normalde keyifsiz ve neşesiz olur. Ama İsrailoğulları, yargılandıklarını bildikleri halde, Roş Aşana’yı mutlu ve sevinç dolu bir bayram olarak kutlar. Bilirler ki, Kral’ımız olan Kutsal Tanrı, bizim idrak edemeyeceğimiz sonsuz sevgisi, merhameti ve bağışlayıcılığı ile hatalarımızdan pişman olup samimiyetle içimize, özümüze, O’na döndüğümüzde bizi tüm günahlarımızdan sevgiyle arındırır. O’nun bizden beklediği de budur. Tanrı’nın sevgisine ve merhametine olan güvenle kendilerini mutlu hisseder, Roş Aşana geleneklerini de bu keyifle uygularlar.
Roş Aşana geleneklerinde birçok simge dikkat çeker. Bu simgelerin rağbet görmesinin bir sebebi, senenin başı olması ve vücudun diğer tarafları nasıl başı-roş’u takip ederse, senenin diğer günlerinin de senenin baş’ını, Roş Aşana’yı takip edeceğine olan inanıştır. Bu yüzden özellikle Roş Aşana’da Tanrı’ya, etrafımıza ve kendimize karşı davranışlarımıza daha da fazla özen gösterir, iyi niyet ve dileklerimizi soframıza koyduğumuz yiyeceklerin çağrıştırdıkları kelime anlamlarıyla pekiştirmeye çalışırız.
Talmud’da Abaye, ‘simana milta-işaretler önemlidir’ prensibinden yola çıkarak, bayram sofrasında simgesel değerleri ve anlamları olan belirli yiyecekler yenilmesinin, gelecek sene için iyi bir alamet olduğunu öğretir. Bunun yanında, yeni senenin dilediğimiz gibi iyi ve tatlı gitmesi için sadece ekmeği şekere batırmanın yeterli olacağı yanılgısına düşmeyelim. Bir şeylerin daha iyiye değişmesini istiyorsak öncelikle kendimizi, hareketlerimizi, yaşantımızı, ilişkilerimizi gözden geçirip gereken ayarları yapmak için adım atmamız gerekir. Bu simgesel yiyeceklerle Tanrı’ya gelecek sene için olan dileklerimizi sembollerle ifade eder, Roş Aşana’da yemek yerken bile aklımızda ve soframızda gelecek senenin nasıl bir sene olmasını arzu ettiğimizi gündeme getirir, bunlar hakkında konuşma, paylaşma ortamı yaratırız. Yeni seneye arzu ettiğimiz şekilde iyilik, tatlılık, mutluluk ve bereket, Tanrı’nın sonsuz iyiliği, sevgisi, merhameti ve bizim davranışlarımızla gelir. Roş Aşana sofrasındaki geleneksel yiyeceklerin simgeledikleri anlamlar ile yeni yıl için dileklerimizi, kararlarımızı ve iyi niyetlerimizi daha görülür şekilde ifade etme fırsatı buluruz. Bu yüzden Roş Aşana’nın her iki akşamı, bu yıl 2 Ekim Pazar ile 3 Ekim Pazartesi akşamları kurulan sofra, yeni yıl için dilekleri simgeleyen yiyeceklerle donatılır, her iki gecede yemek ve dualar bir düzen çerçevesinde gerçekleşir.
Tören
Bu iki gecedeki küçük törende, cemaatler arası farklılıklar görülse de, İstanbul’daki geleneğe göre tören, aşağıdaki gibidir:
1.KİDUŞ: Bayramın her iki gecesinde, (2-3 Ekim akşamları) sinagogdan eve gelindiğinde şarap eşliğinde Kiduş yapılır. Şabat olmadığı için “Savri Maranan” ile başlanır ve devam edilir:
“Savri Maranan! Lehayim! Baruh Ata Ad.Elo-enu Meleh Aolam Bore Peri Agefen.(Amen)Baruh Ata Ad.Elo-enu Meleh Aolam, Aşer Bahar Banu Mikol Am,Veromemanu Mikol Laşon, Vekideşanu Bemitsvotav. Vatiten Lanu, Ad.Elo-enu, Beaava, Et Yom Azikaron Aze, Et Yom Tov Mikra Kodeş Aze, Yom Terua, Mikra Kodeş, Zeher Litsiyat Mitsrayim, Udvareha,Malkenu,Emet Vekayam Laad.
Baruh Ata Ad.mMeleh Al Kol Aarets Mekadeş Yisrael Veyom Azikaron. (Amen)”
Şeeheyanu: Her iki gece de Kiduş’ta ‘Şeeheyanu’ berahası (şükür duası) söylenir:
“Baruh Ata Ad. Elo-enu Meleh Aolam, Şeeheyanu Vekiyemanu Veigianu Lazeman Aze.(Amen) / Kutsalsın Sen Ad. Tanrı’mız, Evren’in Kralı, Bizi Yaşatan, Ayakta Tutan ve Bu Günlere Eriştiren.”
İkinci akşam Şeeheyanu berahasında masaya nar getirmek adettir. Bulunamıyorsa yeni bir kıyafet üzerine de söylenebilir. Onlar da yoksa yine söylenebilir.
2. NETİLAT YADAYİM: Kiduş’tan sonra Netilat Yadayim ritüeline uygun şekilde eller yıkanır. Bu pasuğu söylemeyi adet edinmiş kişiler, Netilat Yadayim* berahasından önce bu pasuğu söyler:
“Seu Yedehem Kodeş Uvarehu Et Ad. *Baruh Ata Ad. Elo-enu Meleh Aolam Aşer Kideşanu Bemitsvotav, Vetsivanu Al Netilat Yadayim. / Ellerinizi Kutsal’a (Tanrı’ya) Doğru Yükseltin ve Tanrı’yı Kutsayın: Kutsalsın Sen Ad. Tanrı’mız, Evren’in Kralı, Bizleri Mitzvalarıyla Kutsayan ve Bize Ellerimizi Yıkama Mitzvasını Veren.”
3.AMOTSİ: İki bütün ekmek üzerine beraha söylenir. Amotsi berahasını söylemeden şu cümleyi okumak adettir:
“Ene Kol Eleha Yesaberu,Veata Noten laem Et Ohlam Beito. Poteah El Yadeha, Umasbia Lehol Hay Ratson. Baruh Mekadeş Yisrael Veyom Azikaron / Herkes Umutla Gözlerini Sana Doğru Çevirir ve Sen Onlara Gıdalarını Zamanında Verirsin. Elini Aç ve Tüm Canlıların İsteklerini Yerine Getir. Kutsaldır İsrailoğullarını ve Anımsama Günü’nü Kutsayan.”
Ekmek kesilir; Türk Sefarad Cemaatinde şekere veya bala batırılır. Bunun amacı, yeni yılın şeker ve bal gibi tatlı geçmesini dilemektir.
“Baruh Ata Ad. Elo-enu Meleh Aolam Amotsi Lehem Min Aarets. / Kutsalsın Sen Ad. Tanrı’mız, Evren’in Kralı, Topraktan Ekmek Çıkaran.”
4.SİMGESEL YİYECEKLER: Sofradaki her simgesel yiyecek, onunla ilgili ‘Yei Ratson’ duası söylendikten sonra yenir. Sofrada bu yiyeceklerden herhangi biri (ya da hiçbiri) yoksa bile, ‘Yei Ratson’lar okunmalıdır. Yei Ratson, ’Sen’in isteğin şöyle olsun ki…’ anlamını taşır ve ardından yenilen yiyeceğe uygun bir cümle okunur.
Seder bittikten sonra zengin et çeşitleriyle bezenmiş yemeğe geçilir.
Seder’de Simgesel Yiyecekler
a) Elma Tatlısı - Ekmek yendikten sonra bir parça elma bala batırılır veya elma tatlısı alınarak ilk Yei Ratson okunur: “Yei Ratson Milefaneha Ad. Elo-enu Veloe Avotenu, Şetithadeş Alenu Şana Tova Umtuka, Mereşit Aşana Vead Aharit Aşana. / Ad. Tanrı’mız ve Atalarımızın Tanrı’sı, Yeni Yılın Başından Sonuna Kadar İyi ve Tatlı Bir Yıl Olması Sen’in İsteğin Olsun.” Ardından elma tatlısı yenilir. Bu şekilde, başından sonuna kadar yeni ve tatlı olacak bir seneye başlama dileği ifade edilir.
b) Pırasa - İbranicede pırasa ‘karti’dir. Bu kelime, düşmanların içlerinde var olan kötülük için söylenen ‘şeyikaretu (içlerindeki kötülükler) yok olsunlar’ ile benzeşir. Aynı şekilde günahlarımızın da yok olması isteğini dile getirir. İlgili Yei Ratson okunur: “Yei Ratson Milefaneha Ad. Elo-enu Veloe Avotenu, Şeyikaretu Oyeveha Vesoneeha Vehol Mevakşe Raatenu.Tarum Yadeha Al Tsareha Vehol Oyeveha Yikaretu./ Ad. Tanrı’mız ve Atalarımızın Tanrı’sı, Tüm Düşmanların, Senden Nefret Edenlerin ve Bizim Kötülüğümüzü İsteyenlerin- İçindeki Kötülüğün-Yok Olması Sen’in İsteğin Olsun. Kolunu Kaldırıp, Sana Karşı Gelenlerin-İçindeki Kötülüğü- Yok Et.” Ardından pırasa ağırlıklı yemekten bir lokma yenilir.
c) Pazı - İbranice pazı ‘salka’dır. Yine düşmanlar için söylenen ‘şeyistaleku-uzaklaşsınlar’ ile aynı kökten gelir. Aynı şekilde günahların da uzaklaşması dileğini ifade eder. İlgili Yei Ratson okunur: “Yei Ratson Milefaneha Ad. Elo-enu Veloe Avotenu Şeyistaleku Oyeveha Vesoneeha Vehol Mevakşe Raatenu. Suru Mimeni Kol Poale Aven Ki Şama Ad. Kol Bihyi, Suru Suru Tseu Mişam Tame Al Tigau Tseu Mitoha İbaru Nosee Kele Ad. / Ad. Tanrı’mız ve Atalarımızın Tanrı’sı, Tüm Düşmanların, Senden Nefret Edenlerin ve Bizim Kötülüğümüzü İsteyenlerin Uzaklaşmaları Sen’in İsteğin Olsun. Kötülük Yapanlar, Benden Uzaklaşsın! Çünkü Ad. Ağlayışımı Duydu. Çekilin!Çekilin! Oradan Ayrılın! Dinsel Olarak Temiz Olmayan Nesnelere Dokunmayın! Oradan Çıkıp Temizlenin, (Siz) Ad.’ın Eşyalarını Taşıyanlar.” Ardından pazı ağırlıklı yemekten bir lokma yenilir.
d) Hurma - İbranicede hurma ‘tamar’dır. Bu kelime, düşmanların içindeki kötülükler için söylenen, ‘şeyitamu- (içlerindeki kötülükler) sona ersinler’ ile benzeşir. İlgili Yei Ratson okunur: “Yei Ratson Milefaneha Ad. Elo-enu Veloe Avotenu, Şeyitamu Oyeveha Vesoneeha Vehol Mevakşe Raatenu.Yitamu Hataim Min Aarets Urşaim Od Enam Barehi Nafşi Et Ad. Uvhasdeha Tatsmit Oyevay Veaavadta Kol Tsorere Nafşi Ki Ani Avdeha. / Ad. Tanrı’mız ve Atalarımızın Tanrı’sı, Tüm Düşmanların, Senden Nefret Edenlerin ve Bizim Kötülüğümüzü İsteyenlerin-İçlerindeki Kötülüğün- Tükenmiş Olması Sen’in İsteğin Olsun. Günah ve Kötülük Yeryüzünden Silinsin. Ruhum, Ad.’ı Kutsa. Tanrı’yı Övün. Ve Tanrı’m Sonsuz İyiliğinle, Düşmanlarımı ve Ruhuma Eziyet Edenlerin –İçindeki Kötülüğü- Yok Et. Çünkü ben, Kulunum.” Ve hurma yenilir.
e) Kabak - İbranicede kabak ‘kara’dır. Bu kelime, hem hakkımızda verilmiş olabilecek olumsuz kararlar için söylediğimiz ‘şetikra-yırtılsın’ sözcüğünü çağrıştırır, hem de hak ettiğimiz iyilikler için söylediğimiz ‘veyikareu-okunsunlar’ ile aynı kökten gelir. İlgili Yei Ratson okunur: “Yei Ratson Milefaneha Ad. Elo-enu Veloe Avotenu, Şetikra Roa Gezar Dinenu, Veyikareu Lefaneha Zahiyotenu. / Ad. Tanrı’mız ve Atalarımızın Tanrı’sı, Bizimle İlgili Olumsuz Kararların Yırtılması ve Sen’in Önünde Sadece Sevaplarımızın Okunması, Sen’in İsteğin Olsun.” Ardından kabak ağırlıklı bir yiyecek yenir.
f) Balık - Balık, bereketi ve çoğalmayı simgeler. Bazı ailelerde, İbranicesi ‘rubya’ olup, ‘rav-çok’ kelimesini çağrıştıran börülce yeme adeti vardır. İlgili Yei Ratson okunur: “Yei Ratson Milefaneha Ad. Elo-enu Veloe Avotenu, Şeyirbu Zahiyotenu. / Ad. Tanrı’mız ve Atalarımızın Tanrı’sı, İyi Davranışlarımızın Balıklar (börülce) Gibi Çoğalması, Sen’in İsteğin Olsun.” Ardından bir parça balık ve/veya börülce yenir.
g) Kuzu başı, yoksa balık başı - İbranicede baş ‘roş’tur. Bunun amacı, daima baş olmamız, kuyruk olmamamız için dilekte bulunmaktır. İlgili Yei Ratson okunur: “Yei Ratson Milefaneha Ad.Elo-enu Veloe Avotenu, Şeniye Leroş Velo Lezanav. / Ad. Tanrı’mız ve Atalarımızın Tanrı’sı, Daima Baş Olmamız ve Kuyruk Olmamamız Sen’in İsteğin Olsun.” Ardından baş kısmından bir parça yenilir. Bayram sofrasında başın, evin reisine servis edilmesine özen göstermek de adettendir. Bu adet, aile reisinin yaşamının uzaması ve ailenin köle değil, hür olmasını dilemek anlamındadır.
İkinci gece ek olarak nar - İkinci gece Şeeheyanu berahasını söyleyebilmek için, sofrada o zamana kadar yenmemiş olan yeni bir meyve, geleneksel olarak nar bulundurulur. İkinci gece Kiduş’ta Şeeheyanu berahası söylenirken akılda bu yeni meyve bulundurulur. Nar yemeden ilgili Yei Ratson okunur: “Yei Ratson Milefaneha Ad. Elo-enu Veloe Avotenu, Şeyirbu Zahiyotenu Karimon. / Ad. Tanrı’mız ve Atalarımızın Tanrı’sı, Sevaplarımızın Narın taneleri gibi çoğalması) Sen’in İsteğin Olsun.” Ardından nar yenir.
*İkinci akşam söylenen Şeeheyanu Berahasında masaya nar getirmek adettir. Bulunamıyorsa yeni bir kıyafet üzerine de söylenebilir. Onlar da yoksa yine söylenebilir.
Simgesel yiyeceklerin dualarından sonra, bayram yemeğine başlanır.
*Katkıları için Rav İzak Peres’e teşekkür ederiz.
