Diaspora Yahudileri / Polonya Yahudileri - 3 / Lublin

Polonya’nın Lublin kenti, Avrupa’daki Yahudi hayatını önemli ölçüde etkileyen bir merkezdi. Ticaret, kültür ve din eğitimi açısından olup, dünyanın en büyük Talmud okulu (Yeşivot) orada kurulmuştu. Lublin ayrıca fuarları ve pazarları ile meşhurdu. Günümüzde o günlerden birkaç küçük yadigar hala yaşamaktadır

Sara YANAROCAK Kavram
7 Ocak 2009 Çarşamba

14. ve 16. yüzyıllar

Yahudiler 1316 yılında Lublin şehrine geçici olarak geldiler. Kral III. Casmir 1836 yılında onların şehir dışıdaki eteklerinde yerleşmelerine izin verdi. Daha sonra Kral I. Sigismund Yahudiler’in kendi sarayının ve kalenin yanına yerleşmelerine izin verdi.

16. yüzyılın ortalarından itibaren şehirde otonom olarak idare edilen bir Yahudi kenti mevcuttu. Yahudilere kendi kurum binalarını ve mezarlıklarını inşa edebilmek için toprak verilmişti. Yahudiler dükkanlar ve imalathaneler satın alabiliyor, dükkanlarda mallarını, rahatça satabiliyorlardı. 1547 yılında bir Yahudi Matbaası açılmış ve çok önemli kitaplar yayımlanmaya başlamıştı. 1568 yılında artık onların bölgesinde Hıristiyanlar da oturmaya başlamışlardı.

16. yüzyıl, Lublin Yahudileri için büyüme ve aydınlanma dönemiydi. Lublin aynı zamanda Polonya’da bulunan üçüncü büyük Yahudi merkeziydi. 1515 yılında Shalom Shachna tarafından kurulan Yeşibot Yeşivası Talmud ve Kabala mistisizminin öğretildiği bir din akademisiydi. Burada öğretim gören ve daha sonra öğretmen olan türlü din bilginleri Moses İsserles Remuh ve Jacov ben İzhak şehrin “Yahudi Oxford”u diye anılmasına neden olmuşlardı. Yeşiva, ülkedeki tüm Polonya üniversiteleri ile eşit bir denkliğe sahipti. Rektörleri de diğer rektörlerle eşit haklara ve saygınlığa sahipti. Bu kralın 1567 yılında çıkardığı bir yönerge ilan edilmişti.

1567 yılında Lublin’in ünlü sinagogu Maharşal Sinagog inşa edilmişti. 1655 yılında çıkan büyük yangında tamamen yanan sinagog daha sonra yeniden inşa edilmişti. Lublin’de kurulan en önemli kurumların başında Hevra Kadişa (Cenaze hizmetleri) ve şehre gelen din adamlarının konaklamaları için hazırlanan bir konukevi gelmekteydi. Şehir ayrıca Yahudi özerk idaresinin bulunduğu Polonya ve Litvanya Yahudilerinin bağlı olduğu “Dört Ülke Konseyi” burada bulunmaktaydı. Bu konsey özerk olarak Yahudileri yönetmek üzere 1580 yılında kurulmuştu.

16. ve 18. yüzyıllar arasında Yahudiler ile Polonya yüksek yönetimi arasında tansiyon zaman zaman yükselmeye başladı. Çıkartılan kan iftiraları, devlet yönetiminin Yahudilere ve evlerine saldırmasına ve zarar vermesine neden olurdu. 1648-49 yıllarında Chimielnicky isyanı sırasında Lublin Yahudileri önemli ölçüde zarar görmüşler ve çok acı çekmişlerdi.

1602 yılında Lublin’deki Yahudi nüfusu 2.000 kişiydi.n 17. ve 19. yüzyıllar

1655 yılında Kazakların ve Moskova Ordusu’nun Lublin’e girmesi ve Yahudi mahallesini tamamen yakmasıyla 2000 Yahudi öldürülmüştü. Bu yıkımın ardından, Yahudiler şehrin Hıristiyan mahallerinden dükkan satın almaya başladılar. Şehrin sakinleri bundan hiç hoşlanmayıp onları aralarına almak istemediler.

1787 yılından itibaren Yahudi bölgesi yeniden inşa edildi, o dönemde 3500 Yahudi nüfusu mevcuttu.

18. yüzyılın sonlarında, Lublin Hasidizm merkezi haline geldi. Oranın en önemli Hasidik şahsiyetlerinden biri Tzaddik Jacob Isaac, ha Hozeh (1745-1815), Lublin şehrinin kahiniydi. Kendisi kördü. İnsanlar, kahin’in insanların doğrudan ruhlarını görebildiğine inanıyorlardı. Esrarengiz bir biçimde evinin penceresinden düşerek öldü. Eiger Hasidik hanedanı ise, Lublin’deki Hasidizm akımının yerleşmesine önemli ölçüde etkili olmuştur.

Hasidizmin karşıtları olan Mitnagdim hareketi de Lublin’de ortaya çıkmıştır. Her iki tarikatın kendilerine ait ayrı ayrı yeşivaları ve hederleri (laik okul) mevcuttu.  19. Yüzyılda Yahudilerin sadece kendi bölgelerinde yaşamalarına izin veriliyordu. 1862 yılında sadece ülke yararına yapılacak çalışmalar için yer satın alabiliyorlardı. O dönemde Yahudi nüfusu yaklaşık 5.000 kişiydi.

Yahudi ticareti ve endüstrisi 1800’lerin ikinci yarısında giderek daha çok gelişmeye başladı. 1860 yılında bir Yahudi, çok büyük bir sigara fabrikası kurdu. Yahudiler şehir endüstrisinin %95’ine sahip oldular. Yahudi işçiler, cemaat içinde çok geniş bir iş alanı haline geldiler.

Meslek loncaları oluşturmaya başladılar. 1800’lerin başında Bund adlı loncalar birliğini kurdular. 1886’da Yahudi Hastanesi kuruldu. Hastanenin yanında pansiyon ve küçük bir sinagog da inşa edildi. 19. yüzyılın sonunda Yahudi okullarında Polonyalılar ve Ruslar da eğitim görüyorlardı. 1897 yılında ilk İbrani Okulu kuruldu. Bu sırada nüfus 40 yıl öncesini ikiye katlamış, yaklaşık 24.000 kişi olmuştu.n 20. yüzyıl

1917 yılında Wieniawa Cemaati, Lublin Yahudi cemaati ile birleşti. 1. Dünya Savaşı’ndan sonra birçok Yahudi organizasyonu v e kuruluşu politika, eğitim, tiyatro ve kültür alanlarında yetkin olmaya başladı. Birçok matbaa kuruldu ve İbranice yayınlar çıkarmaya başladılar.

Yeshiva Hachmei Lublin (Lublin Rabinik Akademisi) 1930 yılının haziran ayında 200 öğrenci ile öğrenime açıldı. Okulun kurucusu Meir Shapiro, büyük bir talihsizlik sonucu 46 yaşında ölünce, dört yıl sonra mezun olan ilk öğrencilerinin mezuniyetini bile göremedi. 1940 yılında okulun kütüphanesindeki kitaplara Naziler el koydu, okulun içindeki her şey ya çalındı, ya da tahrip edildi. n Holokost dönemi

Almanlar 18 Eylül 1939’da Lublin’i ele geçirdiler. Yahudi cemaati 1941 yılında 45.000 kişilik büyük bir cemaat haline gelmişti. Aralarında başka şehirlerden göç eden 6300 göçmen de vardı. Lublin, Holokost süresince en büyük kitle kıyımına uğrayacak merkezlerinden biri olacaktı.

25 Ocak 1940 tarihinde bir Judenrat kuruldu. (Yahudi Merkezi) Judenrat Nazilerin yönergeleriyle çalışırdı. Görevlerinin içinde halka açık mutfaklar, hastaneler ve gettolarda terk edilmiş çocuklara yatacak yer sağlamaktı.

Naziler 34.000 kişilik iki getto kurmuşlardı. Yahudilerin gettodan çıkarılmaya başlandığı tarih Nisan 1941’dir. Günde 1500 kişi her gün gettolardan çıkartılıyordu. 16 Mart 1942 tarihinde toplam 30.000 Yahudi Belzec’e aktarıldı veya yolda ormanların içinde katledildi. Geri kalan 4000 kişi, Lublin’in çevre köylerinden biri olan Majdan Tatarski’ye transfer edildi ve orada “küçük” bir getto oluşturuldu.

2 Eylül 1942’de 2000 Yahudi Naziler tarafından öldürüldü. Diğer 1800 kişi Ekim 1942’de katledildi. En sona kalan 200 Yahudi Majdanek’e (Maydanek) gönderildi.

Küçük bir Yahudi grup Lublin’de kalmayı başardı. Orada çalışmaya devam ettiler. Dükkanları 1943 Mayıs’ında kapatıldı ve onlar da Majdanek’e yollandılar. Diğer 300 zenaatkar Lublin’deki sınırda tutuldular, Temmuz 1944 tarihine kadar çalıştırıldılar. Naziler şehri terk etmeden birkaç gün önce ölüme terk edildiler.

Lublin’de, ayrıca Polonya ordusuna ait savaş esirleri kampında da Yahudiler vardı. Bunlar Judenrat tarafından destek gördüler. Bazıları sahte evraklarla kamptan kaçabildiler. Bazı Yahudi esirler kaçarak çevre ormanlardaki direnişçilere katıldılar. Kampta geri kalanlar ise 3 Kasım 1943’te Majdanek’e gönderildiler.n Majdanek Toplama Kampı

Majdanek toplama kampı Lublin’e 2 mil uzaklıkta bulunan bir Nazi ölüm kampıdır. Aralarında 100.000 Yahudi’nin de olduğu 350.000 kişi burada katledilmiştir. Günümüzde Majdenek Kampı’nda dökümanların  bulunduğu bir tarih müzesi ve kampta öldürülen kurbanların küllerinden yapılmış bir anıt bulunmaktadır.n Bugün Lublin Yahudi Cemaati…

Lublin 24 Temmuz, 1944 tarihinde Rus Ordusu tarafından kurtarılan ilk kenttir.

Savaştan sonra 5.000 Yahudi Lublin’e yerleşmişti. Bunlar Holokost boyunca Sovyetler Birliği’nde yaşamış olan Yahudilerdi. Birçoğu 1946-50 yılları arasında antisemitizmden dolayı Lublin’i terk ettiler. En büyük kitle göçü Kielce Pogromu’ndan sonra gerçekleşti. 1968 yılına kadar şehirde hala aktif bir Yahudi topluluğu vardı. Bu tarihte herkes Polonya’yı terk etti.

Bugün Lublin’de yaşı 55’in üzerinde 20 kişi yaşamaktadır. 40 kadar kişi de cemaatten tamamen kopuk bir şekilde orada yaşamlarını sürdürmektedir.

devam edecek…