İzmir Yahudi tarihine ışık tutacak mezar taşı

Bir topluluğun tapu senedi ya da nüfus kaydı olarak nitelendirilen mezar taşları ve mezarlıklar, aynı zamanda o topluluğun bölgedeki varlığının sarsılmaz kanıtlarıdır.

Dr. SİREN BORA

Tarihçilerin ortak görüşü, Osmanlı dönemi İzmir Yahudi Cemaatinin başlangıç tarihinin 16. yüzyılın son çeyreği olduğuna ilişkin. Gerçekten de, söz konusu tarihi işaret eden maddi kaynaklar mevcut. A. Frimann’ın İzmir’de kopyaladığı ve ‘Sabbetay Tsevi’nin Faaliyetleri’ adlı kitabında yer verdiği bir mezar taşı kitabesi var: “Akıllı, bilgili ve yüce insan asil Beyefendi Moreno oğlu Rav Yaakov Hayim Algazi. Anısı bereket içerisinde olsun… Yıl 5300 (1540)”[1]. Tarihçiler, fotoğrafla belgelenmeyen bu kanıtı şüphe ile karşılıyorlar. Çünkü ölüm tarihinin Frimann tarafından elle ters kopyalanması olası. Öte yandan, gerek Galante gerek Frimann tarafından örnek verilen 1565 tarihli İbranice bir mezar taşı, İzmir Yahudi Mezarlığının 1565 tarihinden önce kurulmuş olabileceğini düşündürüyor. Üstelik bu mezar taşının bir delil olduğu, Yaakov Barnay’dan Minna Rozen’e değin, tarih disiplininin uzman ve saygın profesörleri tarafından da dile getiriliyor. 1565 tarihli mezar taşına ek olarak, İzmir’in yetiştirdiği en önemli din âlimlerinden biri olan İzmir Başhahamı Rav Hayim Palaçi de İzmir Yahudi Cemaatinin kurumsal olarak başlangıç tarihi için yaklaşık olarak 1569 tarihini işaret etmekte. Her ne kadar 1528 ve 1575 yıllarına ait Osmanlı sayımı sonuçları, söz konusu tarihlerde İzmir’de bir Yahudi cemaatinin bulunmadığını ifade ediyorsa da; sayımlarda bir hatanın yapılma olasılığını göz ardı etmeyelim. Ayrıca mezarlıkların ve mezar taşlarının, kurumsal bir cemaatin varlığını kanıtlayan en önemli maddi kaynaklar olarak kabul edildiğini de unutmayalım. O halde İzmir Yahudi Cemaatinin başlangıç tarihi için, 1560’lı yıllarda fikir birliğine varıldığını söyleyerek konuya devam edelim[2].

Smyrna Agora’sında Smyrna Kazı Arşivi envanterine kayıtlı 25 İbranice mezar taşı var. Bu mezar taşları, 2013 yılında İzmir Varyant’taki tünel açma çalışmaları sırasında eski İzmir Maşatlık (Bahribaba Yahudi Mezarlığı) alanında bulundular ve Smyrna Agorası’na taşındılar[3]. Okunabilir vaziyette olan 23 mezar taşının kitabesini okudum ve bir envanter çıkardım. Mezar taşlarından biri Avraham Papo’ya ait.

 

1-Baruh Hagozer	1-Hükmeden mübarektir.
2-Matsevet kevurat	2- Bu mezar taşı
3-Haadon hanehbad hayaşiş hanavon	3-Saygın Beyefendi yaşlı bilge
4-Ve naale Kehar	4-Ve yüce Beyefendi (Saygıdeğer Rav?)
5-Avraham Papo nilba olamo	5-Avraham Papo ebediyete intikal etti
6- Bişnat beyom 15 lehodeş	6-Senesinde günü 24 ayı
7-Heşvan şenat 5627	7-Ekim sene 1866
8-Ve menuhato kavod	8-Ve İstirahatgahı şerefli olsun (Allah rahmet eylesin)
9-5265	9-1505

 

Bu mezar taşının kitabesi, yazdığım makalenin odak noktasını oluşturuyor. Çünkü üzerinde, iki farklı ölüm tarihi mevcut. Tarihlerden biri metin içerisinde İbrani harfleriyle ifade edilmiş. 5627 (1866) yılına denk geliyor. Diğer tarih ise mezar taşının sağ alt köşesinde yer alıyor. İbrani takvimine göre (yaradılıştan itibaren) rakamlarla yazılmış bir tarih: 5265 (1505)[4]. Bodrum, Tire, İzmir Bornova, Manisa Yahudi mezarlıklarında ve müzelerde İbranice mezar taşı kitabeleri üzerinde çalıştım. Fakat şimdiye değin, benzer bir örnekle karşılaşmadım. İbranice mezar taşları üzerinde yer alan ölüm tarihleri genellikle üç şekilde ifade edilir: Ya sadece rakamların karşılığı harflerle ya da sadece rakamlarla yazılır. Veya, müteveffanın ölüm tarihi hem harflerle hem de rakamlarla mezar taşı üzerine kaydedilir. Burada dikkat edilmesi gereken husus, rakamlarla ve harflerle yazılı tarihlerin birbirini teyit ediyor olmasıdır.  Hâlbuki Avraham Papo’nun mezar taşı üzerinde, aralarında tam 361 yıl fark olan iki ölüm tarihi kayıtlı. Papo’nun, iki farklı ölüm tarihi olamayacağına göre, tarihlerden birinin yanlış yazılması olası. Acaba hangisi hatalı? Ne yazık ki, bunu kestirmemiz olanaksız. Mezar taşını ve üzerindeki tarihleri yok sayamayız. O halde olasılıklar üzerinde durmamız ve değerlendirme yapmamız gerekiyor. Gözden geçirelim:

1-Mezar taşı bilinmeyen kişiler tarafından üzerine rakamlar yazılarak tahrif edilmiş olabilir. Prof. Recai Tekoğlu, Prof. Hasan Malay ve Sayın Yusuf Altıntaş bu olasılık üzerinde durmaktalar. Mermer üzerine çekiç ve keski ile yazı yazmak kolay bir işlem değil. Buna rağmen, acaba rakamla yazılı olan tarih vakit geçirmek isteyen, eğlenen birileri tarafından yazılmış olabilir mi?

2-1505 tarihi özellikle ve bilinçli olarak bir mesaj vermek amacıyla mezar taşı üzerine eklenmiş olabilir. Acaba bu mesaj ne olabilir? Avraham Papo, 1505 tarihinde vefat eden aile bireylerinden birinin belki de büyük büyük babasının mezarına defnedilmiş olabilir. Eğer bu varsayım doğruysa, önceki müteveffaya ait ölüm tarihi Avraham Papo’nun mezar taşı üzerine köşeye kazınmıştır. İslamiyet’te olduğu gibi Yahudilikte de, definler arasında makul bir zaman geçmesi koşuluyla aile üyelerinin aynı mezara gömülmelerine izin verilmekte.

3-İki farklı tarihten biri yanlış yazılmıştır. Eğer 1505 tarihi yanlış yazılmışsa, mezar taşı 19. yüzyıla aittir. Eğer 1866 tarihi yanlış yazılmışsa, Osmanlı döneminde İzmir Yahudi Cemaatinin başlangıç tarihine ilişkin önemli bir bulguyla karşı karşıyayız demektir. Çünkü İzmir Yahudilerine ait bilinen ve geçerli sayılan en eski mezar taşı 1565 tarihlidir. Acaba İzmir’de 1505 tarihinde bir Yahudi mezarlığı ve Yahudi cemaati mevcut olabilir mi?

İzmir’de 1505 tarihinde bir Yahudi cemaatinin mevcut olma olasılığı üzerinde duralım. Bu konuda Papo sözcüğünün etimolojik kökeni ya da Papo ailesinin coğrafi kökeni bize bazı ipuçları verebilir. Papo, Portekizce ve İspanyolcada gırtlak anlamına gelir. Bate Papo ise Portekizce Conversa ile eş anlamlıdır ve sohbet anlamındadır[5]. Papo sözcüğü, İspanyolca veya Portekizce ise, Avraham Papo’da 1492 ve 1497 tarihli İber Yarımadası göçmenlerinden yani Sefarad kökenli olmalıdır. Öte yandan Grekçe kökenli bir sözcük olan Παππος (Pappos), Romaniotlar tarafından kullanılan bir addır. Grekçe büyükbaba, dede anlamına gelen Pappos’un, Grek harfleriyle yazılan Παπος (Papos) ya da Παπιας (Papyas) ve İbrani harfleriyle yazılan פפוס (Papos) ya da   פפיס (Papis) gibi farklı versiyonları mevcut[6]. Eğer Avraham Papo’nun adı Pappos’un farklı bir versiyonu, evrim geçirmiş haliyse, Papo ailesi Romaniot kökenli olabilir[7].

Papo adı, oldukça yaygın ve tanınmış bir ad. Papo soyadlı ailelere ilişkin, başta Hırvatistan- Makarska’da(Adriyatik Denizi kıyısında liman kent) olmak üzere İngiltere, Hollanda, Macaristan, Amerika Birleşik Devletleri, İsrail ve Türkiye-İstanbul’da bulunan kayıtlar mevcut. Makarska kökenli Papo soyadlı Yahudilere ait verilerin varlığından haberim var. Öte yandan Zeytin Dağı Mezarlığında Papo ailesine ait büyük bir aile mezarlığının varlığını da biliyorum. Bulabildiğim en eski kayıt ise, Ancona’da ikamet eden Yosef Papo’ya ait. İber Yarımadası kökenli bir Converso olan Yosef Papo, 1555’te, Ancona’da 24 talihsiz arkadaşıyla birlikte kazıkta yakıldı[8].

Sonuç:

Elimdeki veriler, Papo soyadının Romaniotlardan ziyade Portekiz kökenli Conversolar tarafından kullanıldığını düşündürüyor. Eğer Avraham Papo’nun mezar taşı üzerindeki 1505 tarihi, Papo ailesinin İzmir’deki varlığını kanıtlıyorsa; Portekiz göçmeni Converso’lar 1505 tarihinde İzmir’deydiler. Hatta kente yerleşmişlerdi. Şu soru akla geliyor: İber Yarımadasından gelen Yahudi göçmenlerin önceleri İzmir’e değil çevresindeki kentlere yerleşmeyi yeğlediklerine ilişkin saptama yanlış olabilir mi? Eğer bu sorunun yanıtı evet ise; İzmir Yahudi Cemaatinin kurumsal varlığı 1565 tarihinden yıllarca önce başlamış olmalıdır.  Ne de olsa, bir topluluğun tapu senedi ya da nüfus kaydı olarak nitelendirilen mezar taşları ve mezarlıklar, aynı zamanda o topluluğun bölgedeki varlığının sarsılmaz kanıtlarıdır.